ବୈଦେହୀଶ ବିଳାସ (ପ୍ରଥମ ଖଣ୍ତ)

କବିସମ୍ରାଟ ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ

ଭୂମିକା

ମହାକାବ୍ୟ ‘ବୈଦେହୀଶବିଳାସ’ ଅମର କବି ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜଙ୍କର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅବଦାନ । ଭାବର ଗାମ୍ଭୀର୍ଯ୍ୟରେ, ଭାଷାର ମାଧୁରୀରେ, ଛାନ୍ଦର ଲାଳିତ୍ୟରେ, ଅପରୂପ ଶବ୍ଦ ବିନ୍ୟାସ ଓ ଆଳଙ୍କାରିକ ଶୈଳୀରେ ଏହା ପ୍ରାଚୀନ ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟର ଏକ ଅମୂଲ୍ୟରତ୍ନ । ଏକା ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ କାହିଁକି, ବିଶ୍ୱ ସାହିତ୍ୟରେ ଯେ ଏହାର ସ୍ଥାନ ଅତି ଉଚ୍ଚରେ,-ଏହା ସମସ୍ତେ ମୁକ୍ତ କଣ୍ଠରେ ସ୍ୱୀକାର କରିବେ-।

କବିଙ୍କର ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟ ଯେ, ସେ ଆମ ଉତ୍କଳ ପ୍ରଦେଶରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦେଶ ତାଙ୍କର ଜନ୍ମଭୂମି ହୋଇଥିଲେ ସେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଯେ କୌଣସି ବିଶ୍ୱବିଖ୍ୟାତ କବିଙ୍କର ସମାନ ଆସନରେ ପୂଜା ପାଉଥାନ୍ତେ;– ଏହା ଗତ ‘ବିଜୁଳି’ ‘ଇନ୍ଦ୍ରଧନୁ’ କଳହ ସମୟରେ ତାଙ୍କର ନିତାନ୍ତ ଶତ୍ରୁପକ୍ଷ ମଧ୍ୟ ସ୍ୱୀକାର କରି ଯାଇଅଛନ୍ତି । ଆଧୁନିକ ତଥାକଥିତ ଶିକ୍ଷିତ ତାଙ୍କର କେତେକ ଲେଖାରେ ଅଶ୍ଳୀତାର ଦୋଷ ଦେଖାଇଥାନ୍ତି, ମାତ୍ର ‘ବୈଦେହୀଶବିଳାସ’ ଏ ଦୋଷରୁ ଏକାବେଳକେ ମୁକ୍ତ ।

ଏହି କାବ୍ୟରେ ଛାନ୍ଦମାନ ଅନେକ ସ୍ଥଳରେ ସହଜବୋଧ ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଗାଆ ଗଣ୍ଡାର ଅର୍ଦ୍ଧଶିକ୍ଷିତ, ଅଶିକ୍ଷିତଙ୍କ ମନକୁ ଏପରି ଅଧିକାର କରି ରଖିଛି ଯେ, ଗାଈଜଗୁଆଳ ପିଲା ମୁଖରୁ ବି ‘ବିତଳକୁ ଆଲିଙ୍ଗନ’ ଛାନ୍ଦ ବହୁତ ସମୟରେ ଶୁଣାଯାଏ; ଛାନ୍ଦମାନଙ୍କର ମନମୋହନ କରିବାର କ୍ଷମତା ଏଥିରୁ ବେଶ୍‌ ସୂଚିତ ହେଉଅଛି ।

ଏହା ପୂର୍ବରୁ ସଟୀକ ବୈଦେହୀଶବିଳାସ କେତେଖଣ୍ଡ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା, ମାତ୍ର ତାହାର ଟୀକା ପୂର୍ଣ୍ଣତା ପ୍ରାପ୍ତ ନୁହେଁ କିମ୍ବା ଛାନ୍ଦର ମାଧୁରୀ ଠିକ୍‌ ରଖାଯାଇନାହିଁ । ଅନେକ ସ୍ଥାନରେ ମଧ୍ୟ ଛାନ୍ଦର ଭାବକୁ ଅଯଥା ପୀଡ଼ିତ ଓ ବିକଳାଙ୍ଗ କରାଯାଇଅଛି । ଏହି ସବୁ ଅଭାବ ଦେଖି, ଉକ୍ତ–ସାହିତ୍ୟରେ ଧୂରୀଣ ନ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହି କାବ୍ୟର ଯଥାସାଧ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ଯେତେଦୂର ସମ୍ଭବ ଦୋଷ ରହିତ ଟୀକା କରିବାକୁ ମୁଁ ଚେଷ୍ଠା କରିଛି । ଆଉ ମଧ୍ୟ ଏହାର ଚିତ୍ତରଞ୍ଜନ ଓ ସର୍ବାଙ୍ଗସୁନ୍ଦର କରିବାପାଇଁ କେତେଗୋଟି ମନୋହର ଛବି ଏବଂ ଛାନ୍ଦ ନିହିତ କନ୍ଧମାନଙ୍କର ସୁଗମ ପରିଚୟ ଦେବା ପାଇଁ ବନ୍ଧର ନକ୍‌ସାମାନ ଏଥିରେ ଦିଆଯାଇଛି । ଏହାଦ୍ୱାରା ଏ ମହାକାବ୍ୟର ଉପାଦେୟତା ଯେ କେତେ ବଢ଼ିଯାଇଛି, ତା ପାଠକମାନେ ବିବେଚନା କରିବେ ।

ପରିଶେଷରେ ନିବେଦନ, ଯେତେପ୍ରକାର ଚେଷ୍ଠା ଓ ପ୍ରରିଶ୍ରମ କରାଗଲେ ମଧ୍ୟ ‘ବୈଦେହୀଶବିଳାସ’ ପରି ମହାକାବ୍ୟର ଟୀକା କରିବାରେ ଯେ ତ୍ରୁଟି ନ ରହିବ, ଏହା ଦୃଢ଼ତାର ସହଜ କୁହାଯାଇ ନ ପାରେ । ତେଣୁ ଏଥିରେ ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ଦୋଷ ରହିଯାଇଥିବା ଅସମ୍ଭବ ନୁହେ-। ସହୃଦୟ ରସଜ୍ଞ ପାଠକମାନେ ଦୟାକରି ତ୍ରୁଟିମାନ ଦର୍ଶାଇ ଦେଲେ, ଉପଯୁକ୍ତ ବିବେଚିତ ହେଲେ ପରସଂସ୍କରଣରେ ତାହା ସଂଶୋଧନ କରି ନେବି ।

ଶ୍ରୀ ଉଦୟନାଥ ଷଡ଼ଙ୍ଗୀ

ସୂଚୀପତ୍ର

ପ୍ରଥମ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ–ପାହାଡ଼ିଆ କେଦାର)

ବନ୍ଦଇ ଦୀ(ଦି)ନବାନ୍ଧବ ହରି            ୟଯେ ତମଚକ୍ର ଖଣ୍ଡନକାରୀ

ସଦା କମଳାନନ୍ଦ ବିସ୍ତାରି ସ୍ୱଭାବେ ଈନ ଯେ ।

ବିଭୁ ଅନନ୍ତ–ଅଙ୍କ–ବିହାରୀ            କର ପ୍ରତାପ ସାର ସଞ୍ଚରି

ନିଶାଚରଙ୍କ ଉଲ୍ଲାସ ହରି ପୂଜେ ସୁମନ ଯେ ।

ବଇନତେୟ ଯାହା ଅଗ୍ରତେ ସ୍ଥିତ ଯେ ।

ବଇକୁଣ୍ଠ–ପକ୍ଷକ–ଲୋକ ତୋଷିତ ଯେ ।

ବିକାଶ ଅଖଣ୍ଡିତ–ମଣ୍ଡଳେ            ସିଂହଭାବରେ କ୍ରିଡ଼ିତ କାଳେ

ଭବେ ତରଣି ହୋଇ ମଞ୍ଜୁଳେ ଗିରି ଉଦିତ ଯେ ।୧।

୧ମ ପଦ–(ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ପକ୍ଷରେ) ଦୀନବାନ୍ଧବ–ଦରିଦ୍ରର ବନ୍ଧୁ (ବିଷ୍ଣୁ) । ତମ–ରାହୁ । ଚକ୍ର ଖଣ୍ତନ କାରୀ–ଯେ ରାହୁକୁ ଚକ୍ରଦ୍ୱାରା ଛେଦନ କରିଥିଲେ । (ଅନ୍ୟର୍ଥ–ଯେ ଶୋକ ସମୂହକୁ ଛେଦନ କରନ୍ତି) । କମଳାନନ୍ଦ ବିସ୍ତାରି–ଯେ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କର ଆନନ୍ଦ ବଢ଼ାନ୍ତି । ଈନ(ଈ = ଲକ୍ଷ୍ମୀ)–ଲକ୍ଷ୍ମୀପତି । ଅନନ୍ତ–ଅଙ୍କ–ବିହାରୀ–ଅନନ୍ତ ନାଗର କୋଳରେ ଯେ ବିହାର କରୁଥାନ୍ତି । କର ପ୍ରତାପ–ବାହୁ ପରାକ୍ରମ । ନିଶାଚରଙ୍କ–ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କର । ସୁମନ–ଦେବତା । ବଇନତେୟ–ଗରୁଡ଼ । ବଇକୁଣ୍ଠ–ପକ୍ଷକ ଲୋକ–ବିଷ୍ଣୁଭକ୍ତ ଲୋକ । ଅଖଣ୍ତିତ ମଣ୍ତଳେ–ସମସ୍ତ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ତରେ । ସିଂହ ଭାବରେ–ନୃସିଂହ ଅବତାରରେ । ଭବେ–ସଂସାରରେ । ତରଣୀ–ନୌକା । ମଞ୍ଜୁଳ–ସୁନ୍ଦର । ଗିରି ଉଦିତ–ନୀଳଗିରିରେ ପ୍ରକାଶିତ । ୧ମ ପଦ–ବିଦୂଷ–ପଣ୍ତିତ । ଦୁଷଣବର୍ଜିତ–ଦୋଷଶୂନ୍ୟ-। ତ୍ୱରିତ–ଶୀଘ୍ର ।

(ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ପକ୍ଷରେ) ଦିନବାନ୍ଧବ–ଦିନର ବନ୍ଧୁ(ସୂର୍ଯ୍ୟ) । ତମ–ଚକ୍ରଖଣ୍ତନକାରୀ–ଯେ ଅନ୍ଧାରସବୁକୁ ନାଶ କରନ୍ତି । କମଳାନନ୍ଦ ବିସ୍ତାର–ପଦ୍ମ ଫୁଲର ଆନନ୍ଦ ବଢ଼ାଇ । ଈନ–ସୂର୍ଯ୍ୟ । ଅନନ୍ତଅଙ୍କ ବିହାରୀ–ଆକାଶ କ୍ରୋଡ଼ରେ ଯେ ବିହାର କରେ । କରପ୍ରତାପ–ତେଜ ପରାକ୍ରମ । ନିଶାଚରଙ୍କ–ପେଚକଙ୍କର । ସୁମନ–ପଣ୍ତିତ ଲୋକ । ବେନତେୟ–ଅରୁଣ । ବୈକୁଣ୍ଠପକ୍ଷକ ଲୋକ–ଇନ୍ଦ୍ର ଯାହାଙ୍କର ସାହାଯ୍ୟକାରୀ । ଅଖଣ୍ତିତ ମଣ୍ତଳେ–ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗୋଲାକାର ଭାବରେ । ସିଂହ–ସିଂହ ରାଶିରେ । ଭାବରେ–ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଜ୍ୟୋତି (ଭା–ଜ୍ୟୋତି) । ତରଣି–ସୂର୍ଯ୍ୟ । ଗିରି ଉଦିତ–ଉଦୟ ଗିରିରେ ପ୍ରକାଶିତ ।

୧ମ ପଦ–(ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ପକ୍ଷରେ) ଯେଉଁ ଦରିଦ୍ରର ବନ୍ଧୁ ବିଷ୍ଣୁ ରାହୁକୁ ଚକ୍ରଦ୍ୱାରା ଛେଦନ କରିଥିଲେ, (ଯେ ଶୋକ ସମୂହକୁ ଦୂର କରନ୍ତି ବା ଅଜ୍ଞାନତା ବିନାଶ କରନ୍ତି) ଯେ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କର ଆନନ୍ଦ ବଢ଼ାନ୍ତି, ଯେ ଲକ୍ଷ୍ମୀପତି (ଶୋଭାର ଆଧାର), ଯେ ଅନନ୍ତ ନାଗର କୋଳରେ ବିହାର କରନ୍ତି, ଯାହାର ବାହୁ ପରାକ୍ରମରେ ଅସୁରମାନଙ୍କ ଆନନ୍ଦ ହରଣ ହୋଇଥାଏ, ଯାହାଙ୍କୁ ଦେବତାମାନେ ପୂଜା କରନ୍ତି, ଯାହାଙ୍କ ଆଗରେ ଗରୁଡ଼ ସର୍ବଦା ଅବସ୍ଥାନ କରିଥାଏ, ଯେ ବିଷ୍ଣଭକ୍ତ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ତୋଷ କରନ୍ତି, ଯେ ସମସ୍ତ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ତରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇ ଅଛନ୍ତି, ଯେ ନୃସିଂହ ଅବତାରରେ ସମୟରେ ବିହାର କରିଥିଲେ, ଯେ ସଂସାରରୂପ ସାଗରରୂପ ସାଗରରେ ନୌକାସ୍ୱରୂପ ଅଟନ୍ତି, ଯେ ନୀଳଗିରିରେ (ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ) ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇ ଅଛନ୍ତି, ସେହି ବିଷ୍ଣୃଙ୍କୁ ବନ୍ଦନା କରେ ।

(ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ପକ୍ଷରେ) ଦିବସର ବନ୍ଧୁ ଯେଉଁ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅନ୍ଧକାର ସମୂହକୁ ନାଶ କରନ୍ତି, ଯେ ସର୍ବଦା ପଦ୍ମର ଆନନ୍ଦ ବଢ଼ାନ୍ତି, ଯେଉଁ ସୂର୍ଯ୍ୟ (ଈନ) ସ୍ୱୀୟ କିରଣରେ ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗକୁ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ କରନ୍ତି, ଯେ ଅନନ୍ତ ଆକାଶ କୋଳରେ ବିହାର କରନ୍ତି, ଯାହାଙ୍କର ତେଜପ୍ରଭାରେ ପେଚକଙ୍କ ଆନନ୍ଦ ଦୂର ହୁଏ, ପଣ୍ତିତମାନେ ଯାହାଙ୍କୁ ପୂଜା କରନ୍ତି, ଯାହାଙ୍କ ଆଗରେ ଅରୁଣ ସର୍ବଦା ବିଦ୍ୟମାନ, ଇନ୍ଦ୍ର ଯାହାଙ୍କର ସାହାଯ୍ୟକାରୀ, ଯାହାଙ୍କ ଦର୍ଶନରେ ଲୋକମାନେ ସନ୍ତୋଷ ଲାଭ କରନ୍ତି, ଯେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଗୋଲକାର ରୂପରେ ବିଦ୍ୟମାନ, ସିଂହମାସରେ ଯାହାଙ୍କ ତେଜ ଶ୍ରେଷ୍ଠତ୍ୱ ଲଭିଥାଏ, ଯେ ସଂସାରରେ ତରଣି ନାମରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ, ଯେ ପ୍ରତ୍ୟହ ଉଦୟ ପର୍ବତରେ ଉଦିତ ହୁଅନ୍ତି, ସେହି ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବଙ୍କୁ ବନ୍ଦନା କରେ ।

ବହିତ ଯେହୁ ରୋହିତମୂର୍ତ୍ତି                  ଶ୍ରୁ(ସୃ)ତି ରଞ୍ଜନକାରକ ଅତି,

ହଂସ ହୋଇଣ ଯାହା ପ୍ରଶସ୍ତି ଅଛି ପ୍ରବର୍ତ୍ତି ଯେ।

ବିରାଜ ରୂପ ଯାହାର ପୁଣି                  ଦ୍ୱିଜଚକ୍ର ଯା ଦର୍ଶନ ଗୁଣି,

ଆତ୍ମଭୂପର ସଂସାରେ ଭଣି କି ଶୁଭ୍ରକିର୍ତ୍ତି ଯେ।

ବୁଧଜନକ–ଶିବଭୂଷଣ ଯେହି ଯେ।

ବିନୟରୁ ଯେ ଆନ ବାଣୀ ନ କହି ଯେ।

ବଳି ଯାହାକୁ ସର୍ବଦା ନାହିଁ                   ଦ୍ୱୀ(ଦ୍ୱି)ପ ପ୍ରସନ୍ନ କରତା ସେହି,

ପୁନତ ଧର୍ମ ସ୍ୱରୁପଗ୍ରାହୀ କି ସ୍ତୁତି ତହିଁ ଯେ ।୨।

୨ୟ ପଦ–(ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ପକ୍ଷରେ) ବହିତ–ବହନ କରି । ରୋହିତ ମୂର୍ତ୍ତି–ରୋହିତ ମତ୍ସ୍ୟସ୍ୱରୂପ-। ଶ୍ରୁତି–ରଞ୍ଜନକାରକ–ବେଦର ମଣ୍ତନକାରୀ । ହଂସ–ପରମାତ୍ମା । ପ୍ରଶସ୍ତି–ଯଶ, ପ୍ରସିଦ୍ଧ । ବିରାଜ ରୂପ–ବିରାଟ ରୂପ । ଦ୍ୱଜଚକ୍ର–ବ୍ରାହ୍ମଣ ସମୂହ । ଆତ୍ମଭୂ–ବ୍ରହ୍ମା, କନ୍ଦର୍ପ । ପର–ଶ୍ରେଷ୍ଠ । ବୁଧଜନକ(ଚନ୍ଦ୍ର)–ଶିର ଭୂଷଣ–ଚନ୍ଦ୍ର ଶିରରେ ଭୂଷିତ ଯାହାର ଅର୍ଥାତ ମହାଦେବ । ଦ୍ୱିପ–ହାତୀ । ଧର୍ମ ସ୍ୱରୂପଗ୍ରାହୀ–ଧାର୍ମିକର ରକ୍ଷାକର୍ତ୍ତା । କି ସ୍ମୃତି ତହିଁ–ସେଠାରେ କି ସ୍ତୁତି କରିବି ? ଅର୍ଥାତ୍‌ ସ୍ତୁତି କରି ହେବ ନାହିଁ ।

(ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ପକ୍ଷରେ) ରୋହିତ–ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣ । ସତି–ବାଟ । ହଂସ–ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ଅପର ନାମ । ଦ୍ୱିଜ–ପକ୍ଷୀ । ଚକ୍ର–ଚକ୍ରବାକ(ଚକୁଆ) । ବୁଧଜନ–ପଣ୍ଡିତବ୍ୟକ୍ତି । କ–ଭୂଷଣ ଶିରୋମଣି । ଦ୍ୱୀପପ୍ରସନ୍ନକରତା–ସପ୍ତ ଦ୍ୱୀପର ଉଜ୍ଜ୍ୱଳକର୍ତ୍ତା । ଧର୍ମ ସ୍ୱରୂପଗ୍ରାହୀ–ଯେ ଧର୍ମ ନାମରେ ଅଭିହିତ ।

୨ୟ ପଦ–ବାମଦେବ–ଶିବ । ଦେବରାଜ–ଇନ୍ଦ୍ର । ଗୁରୁ–ବୃହସ୍ପତି । ସୁମନେ–ଦେବଗଣ-।

୨ୟ ପଦ–(ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ପକ୍ଷରେ) ଯେଉଁ ବିଷ୍ଣୁ ରୋହିତ ମତ୍ସ୍ୟର ରୂପ ଧାରଣ କରିଥିଲେ, ବେଦରେ ଯେ ପରମାତ୍ମା ବୋଲି ଖ୍ୟାତି ଲାଭ କରିଅଛନ୍ତି, ଯେ ବିରାଟ ରୂପବାନ୍‌, ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଯାହାଙ୍କ ଦର୍ଶନ ପାଇବାପାଇଁ ସର୍ବଦା ଗୁଣି ହେଉଛନ୍ତି, ଯେ କନ୍ଦର୍ପଠାରୁ ବେଶି ରୂପବାନ୍‌ (ଅଥବା ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କଠାରୁ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ), (ଯାହାଙ୍କର କୀର୍ତ୍ତିସମୂହ ଶୁଭ୍ରବର୍ଣ୍ଣ, ମହାଦେବ ଯାହାଙ୍କ ସହିତ ବିନୀତ ଭାବରେ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରନ୍ତି, ଯାହାଙ୍କଠାରୁ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ତରେ ବଳବାନ୍‌ ଆଉ କେହି ନାହାନ୍ତି, ଯେ ଗଜକୁ ଆନନ୍ଦ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ (କୁମ୍ଭୀର ମୁଖରୁ ରକ୍ଷା କରି), ଯେ ଧାର୍ମିକର ରକ୍ଷାକର୍ତ୍ତା, ଏପରି ଯେ ବିଷ୍ଣୁ ତାଙ୍କୁ କେଉଁ ବାକ୍ୟରେ ବା ସ୍ତୁତି କରିବି ?

(ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ପକ୍ଷରେ) ଯେଉଁ ସୂର୍ଯ୍ୟ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣ ମୂର୍ତ୍ତି ଧାରଣ କରନ୍ତି, ଯେ ମାର୍ଗର ଶୋଭା ବଢ଼ାନ୍ତି, ଯାହାଙ୍କର ନାମ ହଂସ, ଯାହାଙ୍କର ବିରାଜମାନ ରୂପକୁ ଦର୍ଶନ କରିବାପାଇଁ ଚକ୍ରବାକ ସର୍ବଦା ଗୁଣି ହେଉଥାଏ, ଯେହୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବ୍ରହ୍ମ ବୋଲି ଖ୍ୟାତ, ଯାହାଙ୍କର କିରଣ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଶଭ୍ର, ପଣ୍ତିତମାନେ ଯାହାଙ୍କୁ ସର୍ବଦା ବିନୟ ହୁଅନ୍ତି, ଯାହାଙ୍କର ତେଜକୁ ବଳି ଶ୍ରେଷ୍ଠ ତେଜୀୟାନ ଆଉ କେହି ନାହିଁ, ଯେ ସପ୍ତଦ୍ୱୀପର ଉଜ୍ଜ୍ୱଳକର୍ତ୍ତା ପୁଣି ଯେ ଧର୍ମ ନାମରେ ଅଭିହିତ, ଏପରି ଯେ ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବ, ତାଙ୍କୁ କିପରି ବା ସ୍ତୁତି କରିବି ?

ବିଷ୍ଟରଶ୍ରବା ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡେଶ୍ୱର                  ପରମ ପଦ ଭଜିଲା ନର,

ଲଭେ ଏ ଘେନି ଗ୍ରନ୍ଥ ଆଦ୍ୟର ଭାବିତ ତାଙ୍କୁ ଯେ।

ବଂଶ ଯାହାରିଠାରୁ ଉତ୍ପତ୍ତି                    କବି ବିଚାରେ ସେ ଦେବେ ସ୍ତୁତି,

ବିଧାନ କରି ଅତି ସୁମତି ଆଣ ମନକୁ ଯେ।

ବର୍ଣ୍ଣ ଅଭଙ୍ଗସଭଙ୍ଗରେ ଏ ଶ୍ଳେଷ ଯେ।

ବୁଝ ସ୍ଥାନ ସ୍ଥାନକେ କରି ପ୍ରକାଶ ଯେ।

ବଳାଇ ଚିତ୍ତ ଅନବରତ                  ଭାଗ୍ୟେ ଗ୍ରହଣ ତାରକ ମନ୍ତ୍ର,

ସୀତା ଶ୍ରୀରାମ ଚରିତ ଗୀତ କୃତେ ଲାଳସ ଯେ ।୩।

୩ୟ ପଦ–ବିଷ୍ଟରଶ୍ରବା–(ବିଷ୍ଟର–କୁଶମୁଷ୍ଟ, ଶ୍ରବା–ଶ୍ରବଶ ଯାହାର) ବିଷ୍ଣୁ । ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ତେଶ୍ୱର–ଜଗତ୍‌କର୍ତ୍ତା । ପରମପଦେ–ବୈକୁଣ୍ଠ । ସୁମତି–ପଣ୍ତିତ ବ୍ୟକ୍ତି । ଶ୍ଳେଷ–ଦୁଇ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶକ ଅଳଙ୍କାର । ୩ୟ ପଦ– କ୍ଷୋଭିତ–ତ୍ରସ୍ତ । ଭୀତେ–ଭୟରେ । ବ୍ରହ୍ମା ପ୍ରମୁଖରେ–ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ଅଗ୍ରଣୀରେ । ବିଶ୍ୱମ୍ଭର–ବିଷ୍ଣୁ ।

୩ୟ ପଦ–ଜଗତ୍‌କର୍ତ୍ତା ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ ଭଜନ କରିବା ବ୍ୟକ୍ତି ବୈକୁଷ୍ଣ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ । ଆଉ ମଧ୍ୟ ସୂର୍ଯ୍ୟଦେବଙ୍କଠାରୁ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶର ଉଦ୍ଭବ ହୋଇଛି । ତେଣୁ ବିଷ୍ଣୁ ଓ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ସ୍ତୁତି କରି ଗ୍ରନ୍ଥ ଆରମ୍ଭ କରିବି । ହେ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍‌ ପଣ୍ତିତମାନେ ! ଏ ବିଷୟ ମନକୁ ଆଣ । ବର୍ଣ୍ଣର ଅଭଙ୍ଗ ଓ ସଭଙ୍ଗ ଦୁଇ ଅର୍ଥବୋଧକ ଶେଷ ଅଳଙ୍କାରରେ ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ଏହା ପ୍ରକାଶ କରିବି । ସବୁବେଳେ କବିତା ଲେଖିବାକୁ ମନ ବଳାଇଥିଲି । ଭାଗ୍ୟକୁ ରାମତାରକ ମନ୍ତ୍ର ଗ୍ରହଣ କଲି । ସେହି ମନ୍ତ୍ର ପ୍ରସାଦରୁ ମୋହର କବିତ୍ୱର ସ୍ଫୁର୍ତ୍ତି ହେଲା, ତେଣୁ ସୀତା ରାମଙ୍କ ଚରିତମାନ ଗୀତରେ ରଚନା କରିବାକୁ ଅଭିଳାଷ ହେଲା ।

ବାଲ୍ମୀକି, ବ୍ୟାସ, କବି ଯହିଁରେ                  ମହାକାବ୍ୟ କେ ପୁରାଣ କରେ,

ମହାନାଟକ ବାତସୁତରେ ହେଲେ ରଚିତା ଯେ।

ବିହିଲେ କାବ୍ୟ ଯେ କାଳିଦାସେ            ଚମ୍ପୂ ରଚନା ଭୋଜନରେଶେ,

କୃପାସିଦ୍ଧାଏ ଗୀତ ପ୍ରକାଶେ ଛାଡ଼ିଲି ଚିନ୍ତା ଯେ।

ବିବେକହିଁ ଉଦୟ ଏମନ୍ତ ଧ୍ୟାୟି ଯେ।

ବ୍ୟୋମେ ତାରକା ଯେବେ ଝଲକୁଥାଇ ଯେ।

ବିଭାବରୀରେ ଜ୍ୟୋତିରିଙ୍ଗଣ                  ଗଣ ଜ୍ୟୋତିକି ଦେଖାନ୍ତି ପୁଣ।

ସୁଜନେ ସାବଧାନରେ ଶୁଣ ଛାନ୍ଦ ରଚଇ ଯେ ।୪।

୪ର୍ଥ ପଦ–ବାତସୁତ–ହନୁମାନ । କୃପାସିଦ୍ଧା–ସିଦ୍ଧିକବି ବଳରାମ ଦାସ । ବ୍ୟୋମ–ଆକାଶ । ବିଭାବରୀ–ରାତ୍ର । ଜ୍ୟୋତିରିଙ୍ଗଣଗଣ–ଜୁଳୁ ଜୁଳା ପୋକ ସବୁ ।

୪ର୍ଥ ପଦ–ଯେଉଁ ରାମସୀତାଙ୍କ ବିଷୟ ନେଇ ବାଲ୍ମୀକି ରାମାୟଣ, ବ୍ୟାସଦେବ ଅଧ୍ୟାତ୍ମ୍ୟ ରାମାୟଣ, ହନୁମାନ ମହାନାଟକ, କାଳିଦାସ ରଘୁବଂଶ କାବ୍ୟ, ଭୋଜରାଜ ଚମ୍ପୁ, ସିଦ୍ଧି କବି ବଳରାମ ଦାସ ଦାଣ୍ତି ରାମାୟଣ ପ୍ରଭୃତି ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିଯାଇ ଅଛନ୍ତି; ମୁଁ ବା ଅଧିକା ଆଉ କ’ଣ ଲେଖିବି ? ତେଣୁ ମୁଁ ତାହା ରଚନା କରିବାପାଇଁ ବଡ଼ ସଙ୍କୁଚିତ ହେଉଥିଲି । ମାତ୍ର ରାତ୍ରିରେ ଉଜ୍ୱଳ ତାରକାଗଣ ଆକାଶରେ ବିଦ୍ୟମାନ ଥିଲେହେଁ, ଜୁଳୁଜୁଳା ପୋକମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଜ୍ୟୋତି ପ୍ରକାଶ କରିଥାନ୍ତି, ଏହି କଥା ଭାବି ମୁଁ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିବାକୁ ମନ ବଳାଇଛି । ହେ ସୁଜନମାନେ; ସାବଧାନରେ ଶୁଣ ।

ବିଦ୍ୟୁତକେଶ ବଂଶରେ ଜାତ,                  ସୁମାଳୀ ମାଳୀ ଯେ ମାଲ୍ୟବନ୍ତ,

ସ୍ୱର୍ଗ ଲୁଣ୍ଠନେ ଅହି ଅହିତ ଧିଆନ କରି ଯେ।

ବିଧୂ–ସମରେ ଜ୍ୟୋତି ଜ୍ୱଳିତ                  ବିଧୂ ସମରେ ହେଲେ ଆଗତ

ସେ ଆରୋହିତ ଅହି–ଅହିତ ଗଦାବ୍‌ଜ ଧରି ଯେ।

ବଜାଇଣ ଶଙ୍ଖାରି କରଣେ ଘାତ ଯେ।

ବଧ କଲେ ଶଙ୍ଖାରି ଦ୍ୱିତୀୟ ଭ୍ରାତ ଯେ।

ବଡ଼ଭୀ ଲଭି ପାତାଳେ ଲୁଚି                  ଲଙ୍କା ବଡ଼ଭିପୁରକୁ ମୁଞ୍ଚି,

ଲଙ୍କା ଯେ ଦଣ୍ଡ ପାଣିରେ ରଚି ଭୟ ଯେମନ୍ତ ଯେ ।୫।

୫ମ ପଦ–ଅହି–ଅହିତ–(ଅହି–ବୃତ୍ତ୍ରାସୁର, ତାହାର ଯେ ଅହିତାଚରଣ କରିଥିଲେ) ଇନ୍ଦ୍ର-। ବିଧୁ–ସମରେ–ଚନ୍ଦ୍ର ସମାନରେ । ଜ୍ୟୋତିଜ୍ୱଳିତ–ଦେବିପ୍ୟମାନ । ବିଧୁସମରେ–ଦେବ ଯୁଦ୍ଧରେ । ଅହି–ଅହିତ–ଗରୁଡ଼ [ଅହି–ସର୍ପ, ଯେ ସେମାନଙ୍କର ଅହିତାରଣ କରେ]। ଗଦାବ୍‌ଜ–ଗଦାପଦ୍ମ । ଶଙ୍ଖାରି–ଶଙ୍ଖ ଓ ଚକ୍ର । ଶଙ୍ଖାରି–(ଶଙ୍ଖ+ଅରି) ଅର୍ଥାତ୍‌ ଶଙ୍ଖ ନାମକ ରାକ୍ଷସର ଶତ୍ରୁ, ବିଷ୍ଣୁ । ଦଣ୍ତପାଣି–ଦଣ୍ତୁଆସି ।

୫ମ ପଦ–ବିଦ୍ୟୁତକେଶ ରାକ୍ଷସବଂଶରେ ମାଳୀ, ସୁମାଳୀ ଓ ମାଲ୍ୟବନ୍ତ ନାମରେ ତିନି ପୁତ୍ର ଜାତ ହୋଇଥିଲେ । ସେମାନେ ସ୍ୱର୍ଗ ଲୁଟି କରନ୍ତେ ଇନ୍ଦ୍ର ବିଷ୍ଣଙ୍କୁ ଧ୍ୟାନ କଲେ । ଚନ୍ଦ୍ର କିରଣ ପରି ଜ୍ୟୋତିର୍ମୟ ବିଷ୍ଣ ଗରୁଡ଼ ଆରୋହଣ କରି, ଗଦା ପଦ୍ମ ହସ୍ତରେ ଧରି ଦେବାସୁର ଯୁଦ୍ଧରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲେ । ସେ ଚକ୍ରାଘାତରେ ମାଳୀ ଓ ମାଲ୍ୟବନ୍ତ ରାକ୍ଷସକୁ ବଧ କରି ଶଙ୍ଖନାଦ କଲେ । ତାହା ଦେଖି ସୁମାଳୀ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଭୀତ ହୋଇ ବିଟପୀ ସ୍ତ୍ରୀ ରାଜଦଣ୍ତୁଆସିକୁ ଡରି ଲୁଚିଲା ପରି, ଲଙ୍କାଗଡ଼ ତ୍ୟାଗ କରି ପାତାଳରେ ଲୁଚିଲା ।

ବାହାର ପୁଣ୍ୟଜନେ ହୋଇଲେ            ବିହାର ପୁଣ୍ୟଜନେ ବିହିଲେ,

ରଞ୍ଜନ ପୁଣ୍ୟଜନେ କୁବେରେ ସେ ଦୀପ୍ତିମାନ ଯେ।

ବାସ ନଗର ପାଶ ନଗର        ନଗର ତଳେ କରି ସତ୍ଵର,

ଜଗତତାତ–ସୁତ–କୁମର କଲେ ସେ ସ୍ଥାନ ଯେ।

ବହୁ ସମୟ ଅନ୍ତେ ଏହି ପ୍ରକାରେ ଯେ।

ବାର୍ତ୍ତା ପାଇ ସୁମାଳୀ ଏମାନ ଚାରେ ଯେ।

ବିଶ୍ରବାଋଷିର ସନ୍ନିଧିକି             ନେଲା ଦୁହିତା ରସନିଧିକି

ଶୋଭାରେ କରେ ସେ ଧିକି ଧିକି ନାରୀମାତରେ ଯେ ।୬।

୬ଷ୍ଠ ପଦ–ପୁଣ୍ୟଜନେ–ରାକ୍ଷସମାନେ । ପୁଣ୍ୟଜନେ–ଉତ୍ତମ ଲୋକମାନେ । ପୂଣ୍ୟଜନ–ଯକ୍ଷଗଣ । ବାସ ନଗର–ଲଙ୍କାପୁର । ପାଶ ନଗର–ପାଖରେ ଥିବା ପର୍ବତ, ସୁବଳ । ନଗର ତଳେ–ବୃକ୍ଷ ମୂଳରେ । ଜଗତ–ତାତ–ସୁତ–କୁମର–(ଜଗତ ତାତ = ବ୍ରହ୍ମା, ତାଙ୍କ ସୁତ ପୁଲସ୍ତ୍ୟ, ତାଙ୍କ କୁମର) ବିଶ୍ରବା ଋଷି । ଧିକି ଧିକି କରେ–ନିନ୍ଦାକରେ ।

୬ଷ୍ଠ ପଦ–ରାକ୍ଷସମାନେ ଲଙ୍କାସୁରରୁ ବାହାର ହୋଇଗଲେ, ଉତ୍ତମ ଲୋକମାନେ ଆସି ତହିଁରେ ବିହାର କଲେ, କୁବେର ଯକ୍ଷମାନଙ୍କ ସହିତ ସେଠାରେ ବାସ କରିବାରୁ ତାହା ଅଶେଷ ଶୋଭା ଧାରଣ କଲା । ଲଙ୍କା ନଗରର ଅଦୂରରେ ଥିବା ସୁବଳ ପର୍ବତର ନିମ୍ନଦେଶରେ ଗୋଟିଏ ବୃକ୍ଷ ମୂଳକୁ ଭଲ ସ୍ଥାନ ମନେକରି ବିଶ୍ରବା ଋଷି ସେହିଠାରେ ବାସ କଲେ । କେତେକ ଦିନପରେ ସୁମାଳୀ ଏ ସମସ୍ତ ବିଷୟ ଚାରଦ୍ୱାରା ଶୁଣିପାରି, ଶୃଙ୍ଗାର ରସର ନିଧି ଅଟେ ଯେ ଦୁହିତା (ନିକଷା) ତାହାକୁ ବିଶ୍ରବା ଋଷିଙ୍କ ନିକଟକୁ ନେଲା । ସେହି କନ୍ୟା ନିଜର ଶୋଭାରେ ସମସ୍ତ ନାରୀଙ୍କୁ ଧିକ୍‌କାର କରୁଥିଲା ।

ବାଙ୍କେ ଅନାଇଁ ଅଙ୍କେ ପକାଇ                  ସେ ପଙ୍କେରୁହ ଶରକୁ ନେଇ

ଶଙ୍କେ ମଦନ ଆତଙ୍କେ ତହିଁ ମୁନିଉତ୍ତମ ଯେ।

ବୋଲେ ସୁନ୍ଦରୀ କୋଳେ ମୋ ବସ            ତୁଲେ ମଜ୍ଜ ତୋ ହୋଇବି ତୋଷ

ଭୁଲେ ତୋ ରୂପେ ମୋର ମାନସ ପ୍ରକାଶ ପ୍ରେମରେ।

ବାମା ଓଳଗି ସନମତ କରାଇ ଯେ।

ବହ୍ନି ସାକ୍ଷିରେ ବିଭାଭାବ ବଢ଼ାଇ ଯେ।

ବେଗେ ସୁରତ ରତ ସନ୍ଧ୍ୟାରେ            ସନ୍ଧ୍ୟାମଟ୍ଟୀ ସେ ତାର ଗର୍ଭରେ

ଜାତ ହୋଇଲେ ରକ୍ଷ ଶରୀରେ ସୁତ ତନୟୀ ଯେ ।୭।

୭ମ ପଦ–ଅଙ୍କ–କ୍ରୋଡ଼ । ପଙ୍କେରୂହ–ପଦ୍ମ । ମଦନ ଆତଙ୍କେ–କନ୍ଦର୍ପ ଭୟରେ । ରକ୍ଷଶରୀରେ–ଅସୁର ଦେହରେ । ସନ୍ଧ୍ୟାମଟ୍ଟୀ–ରାତ୍ରି ଚରୀ, ରାକ୍ଷସୀ ।

୭ମ ପଦ–ସେହି କନ୍ୟା ଋଷିଙ୍କି ବକ୍ରଭାବରେ ଅନାଇ, ତାଙ୍କ ଉପରେ ନିଜର ଶର ରୂପ ପଦ୍ମନେତ୍ର ନିକ୍ଷେପ କଲା (କଟାକ୍ଷ ପାତକଲା); ତେଣୁ ମୁନିଶ୍ରେଷ୍ଠ ବିଶ୍ରବା କନ୍ଦର୍ପ ଭୟରେ ଭୀତ ହୋଇ କହିଲେ, ‘‘ହେ ସୁନ୍ଦରୀ ! ମୋ କୋଳରେ ବସ ତୋ ସହିତ ମଜ୍ଜି ମୁଁ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହେବି । ତୋହର ରୂପଶୋଭା ଦେଖି ମୋ ମନ ଭୁଲିଗଲା, ତୁ ପ୍ରେମ ପ୍ରକାଶ କର ।’’ ଋଷି ଏହା କହିବାକୁ କନ୍ୟା ତାଙ୍କୁ ଓଳଗି ହୋଇ ସମ୍ମତ ପ୍ରକାଶ କଲା । ଋଷି ଅଗ୍ନି ସାକ୍ଷିକରି ବିବାହକାର୍ଯ୍ୟ ବଢ଼ାଇଲେ । ସନ୍ଧ୍ୟା ସମୟରେ ତାହା ସହିତ ସୁରତରେ ରତ ହେଲେ । ସେ ତ ରାକ୍ଷସୀ, ତେଣୁ ତାହା ଗର୍ଭରୁ ରାକ୍ଷସ ଶରୀରରେ ପୁତ୍ର ଓ କନ୍ୟା ଜାତ ହେଲେ ।

ବିଂଶତିଭୁଜ ଦଶାନନରେ                    କି ଦଶା ଦେବ ଦେବ କିନ୍ନରେ,

ନର ନାଗରେ ଧରଣୀ ଥରେ ହେଉଁ ପତନ ଯେ।

ବିକଟରୂପ ପ୍ରକଟ ଅତି                  ରକତ ପରା ବ୍ୟକତ କାନ୍ତି,

ଘଟଣ ଘଟ ସଦୃଶ ଶ୍ରୁତି ଭୈରବ ସ୍ୱନ ଯେ।

ବଧୀରତା ନିକଟ ଶୁଣିଲା ଜନ ଯେ।

ବିଗତ ସେ ଭୀଷଣେ ତିନି ନନ୍ଦନ ଯେ।

ବୋଇଲେ ସେ ଦଶ ବଦନ,                  କୁମ୍ଭ–ଶ୍ରବଣ ସେ ବିଭୀଷଣ

ନନ୍ଦିନୀ ସୂର୍ପଣଖାର ନଖ ସୂର୍ପସମାନ ଯେ ।୮।

୮ମ ପଦ–ନର ନାଗରେ–ନର ଲୋକରେ ଓ ନାଗ ଲୋକରେ । ଘଟସଦୃଶ–ମାଠିଆପରି । ଘଟଣ–ଗଢ଼ଣ । ଶ୍ରୁତି–କର୍ଣ୍ଣ । ଭୈରବ–ଭୟଙ୍କର । ବିଗତ–ରହିତ । ସୂର୍ପସମାନ–କୁଲାପରି ।

୮ମ ପଦ–କୋଡ଼ିଏ ହାତ, ଦଶମୁଖ ବିଶିଷ୍ଟ ପୁତ୍ରର ଗର୍ଭରୁ ପତନ ହୁଅନ୍ତେ ‘ଦେବ କିନ୍ନର ନର ନାଗ ଲୋକଙ୍କୁ କି ଦଶା ଦେବ ?’–ଏହା ଭାବି ଧରଣୀ କମ୍ପିଲା । ଅତି ବିକଟାଳ ରୂପବିଶିଷ୍ଟ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣ କାନ୍ତି, ମାଠିଆ ପରି କାନକୁ ଧାରଣ କରି ଦ୍ୱିତୀୟ ପୁତ୍ର ଜାତ ହେଲା । ତାହାର ଶବ୍ଦରେ ନିକଟରେ ଥିବା ଲୋକମାନେ ବଧିର ହୋଇଗଲେ । ଭୀଷଣ ରହିତ (ଅର୍ଥାତ୍‌ ସୁନ୍ଦର) ତୃତୀୟ ପୁତ୍ର ଜାତ ହେଲା । ସେମାନେ ଦଶାନନ, କୁମ୍ଭକର୍ଣ୍ଣ, ବିଭୀଷଣ ନାମରେ ଖ୍ୟାତ ହେଲେ । ଯେଉଁ କନ୍ୟା ଜାତ ହେଲା, ତାହାର ନଖସବୁ କୁଲାପରି ଥିବାରୁ ତାହାର ନାମ ସୂର୍ପଣଖା ହେଲା ।

ବୃଦ୍ଧି ଯତନ ଦିନକୁ ଦିନୁ,                  ଗିରି ସମରେଦିଶିଲା ତନୁ,

ଗିରୀଷମରେ ଏ ଅନୁମାନୁ ନହଇ ଆନ ଯେ।

ବିଶାଳ ମହାଶାଳ କି କର,                  ସାନୁ ସମାନେ ଉନ୍ନତ ଶିର,

କୁଶାନୁ ପରି ତେଜନିଜର ଜ୍ୱଳିତ ଘେନ ଯେ।

ବିଦ୍ୟମାନ କ୍ରୋଟର ତଥା ଲୋଚନ ଯେ।

ବର୍ଦ୍ଧମାନକରତା ଜୀବ ଶୋଚନ ଯେ।

ବୁଲିଲେ ପୁରେ ପୁରେ ସ୍ୱଚ୍ଛରେ            ମାତିଲେ ନାନାଦ୍ରବ୍ୟ ଭକ୍ଷରେ

ଗଲା ଦ୍ୱାଦଶ ସମ୍ବତ୍ସରରେ ଯେ କୁମ୍ଭକର୍ଣ୍ଣ ଯେ ।୯।

୯ମ ପଦ–ଗିରି–ପର୍ବତ । ତନୁ–ଦେହ । କର–ହାତ । ସାନୁ–ଶୃଙ୍ଗ । କୁଶାନ–ଅନଳ । କ୍ରୋଟର–କନ୍ଦରା । ଶୋଚନ–ଶୋକ ।

୯ମ ପଦ–ପୁତ୍ରମାନେ ଯତ୍ନରେ ଦିନକୁ ଦିନ ବଢ଼ିଲେ । ସେମାନଙ୍କର ଦେହ ଗ୍ରୀଷ୍ମକାଳର ପର୍ବତପରି ଦେଖାଗଲା । ଏହା ଅନୁମାନରୁ ଆନ ନୁହେଁ । ତାହାଙ୍କର ହାତ ମହାଶାଳ ପରି ବିଶାଳ, ଶିର ପର୍ବତ, ନେତ୍ର କନ୍ଦରାର ଆକାର ଧାରଣ କଲା ଏବଂ ଦେହର ତେଜ ଅଗ୍ନି ସମାନ ଝଟକି ଉଠିଲା । ସେମାନେ ସମସ୍ତ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ଶୋକ ବଢ଼ାଇଲେ । ମନ ଇଚ୍ଛାରେ ଚାରିଆଡ଼େ ବୁଲି ନାନାପ୍ରକାର ଦ୍ରବ୍ୟ ସବୁ ଖାଇଲେ । ଏହିପରି ବାରବର୍ଷ ବିତିଗଲା; ତତ୍‌ପରେ କୁମ୍ଭକର୍ଣ୍ଣ–

ବହୁତ ଜନ ଜୀବନ ନେଇ             ଉତ୍ତରକୁରୁ ପ୍ରଦେଶେ ଯାଇ

ଉତ୍ତର କ୍ରୁରତର ନ ସହି ଇନ୍ଦ୍ରେ ନ ମାନି ଯେ।

ବଜ୍ରାଘାତକୁ ମଣି ଇତର             ଉତ୍ପାଟି ଦନ୍ତ ଐରାବତର

ପ୍ରହାରେ ମୋହ ସୁଈଶ୍ୱର ପଳାଇ ଘେନି ଯେ।

ବିଭୀଷଣ ପକ୍ଷରେ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱ ରଚିତ ଯେ।

ବପ୍ତାଶ୍ୱଶୁର ସ୍ଥାନେ ଦଶାସ୍ୟ ଗତ ଯେ।

ବିରୋଜା ମଣ୍ଡଳରେ ତପସ୍ୟା                  ଜଗଜ୍ଜୟରେ କରି ମନୀଷା

ଅଶନହୀନେ ଦିବସ ନିଶା କାଳ ବଞ୍ଚିତ ଯେ ।୧୦।

୧୦ମ ପଦ–ଉତ୍ତରରୁ ପ୍ରଦେଶ–ସ୍ୱର୍ଗ । କ୍ରୁରତର–କର୍କଶ, ନିଷ୍ଠୁର । ଉତ୍ତର–ପ୍ରତିବାକ୍ୟ । ଇତର–ତୁଚ୍ଛ । ସୁରଈଶ୍ୱର–ଇନ୍ଦ୍ର । ବପ୍ତାଶ୍ୱର ସ୍ଥାନ–ବାପର ଶଶୁର ଘର, ସୁମାଳିର ବାସଭବନ, ପାତାଳ । ଦଶାସ୍ୟ–ରାବଣ । ବିରଜାମଣ୍ତଳରେ–ଦେବୀ ପୀଠରେ । ମନୀଷା–ଇଚ୍ଛା । ଅଶନହୀନେ–ଅନାହାରରେ ।

୧୦ମ ପଦ–(ତତ୍‌ପରେ କୁମ୍ଭକର୍ଣ୍ଣ) ବାଟରେ ବହୁତ ପ୍ରାଣୀ ବିନାଶ କରି ସ୍ୱର୍ଗକୁ ଯାଇ ନାନା ଉପଦ୍ରବ କଲା । ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ନ ମାନି ତାଙ୍କୁ ନିଷ୍ଠୁର କଥାମାନ କହିଲା । ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ବଜ୍ର ପ୍ରହାରକୁ ତୁଚ୍ଛ ମନେକରି ଐରାବତ ହସ୍ତୀର ଦନ୍ତକୁ ଉପାଡ଼ି ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ପ୍ରହାରନ୍ତେ, ଇନ୍ଦ୍ର ଅଚେତନ ହେଲେ । ଐରାବତ ତାହାଙ୍କୁ ନେଇ ପଳାଇ ଗଲା । ବିଭୀଷଣ ଯକ୍ଷ ଲୋକରେ ଯୁଦ୍ଧ ଆରମ୍ଭ କଲା । ରାବଣ ପାତାଳପୁରକୁ ଜୟ କରିବାକୁ ଗଲା । (ଏହିପରି ତିନିଭାଇଙ୍କୁ ତିନିପୁରରେ ଯୁଦ୍ଧ କରି ସାରି) ଜଗତ୍‌ଜୟ କରିବା ଇଚ୍ଛାରେ ବିରୋଜା ଦେବୀଙ୍କ ପୀଠରେ ଅନାହାରରେ ଦିନ ରାତି ତପସ୍ୟା କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ ।

ବିଖନ ଭାଲ ଲେଖନବର୍ଣ୍ଣ                  ମୂଣ୍ଡ ପ୍ରଚଣ୍ଡାନଳେ ଦହନ

କରିଣ କଲା ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ପଠନ କଷ୍ଟ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଯେ।

ବଲ୍ଲକୀ ରଚି ଭୁଜ ମୂର୍ଦ୍ଧାରେ                  ସେ ଦଣ୍ଡ ତୁମ୍ବୀ ଭାବେ ଶ୍ରଦ୍ଧାରେ

ଧମନୀ ଗୁଣ କରି ବେଧାରେ ବିନୟୀ ଗୀତ ଯେ।

ବାଉଁ ଗାଉଁ ହୋଇଲେ ଆସି ପ୍ରସନ୍ନ ଯେ।

ବର କାମନାପୂର୍ଣ୍ଣେ କଲେ ପ୍ରଦାନ ଯେ

ବର୍ତ୍ତବୁ ଯୁଗ ଛପନଗଣ୍ଡା                  ବରଣୀ ହେବ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡେ ଖଣ୍ଡା

ସୀତା ହରଣ ନିଶ୍ଚେ ମରଣ ଜାଣରେ ।୧୧।

୧୧ଶ ପଦ–ବିଖନ–ବିଖନ–ବିଧାତା । ଭାଲ–କପାଳ । ଲେଖନବର୍ଣ୍ଣ ମୁଣ୍ତ–ଅକ୍ଷର ଲେଖାଥିବା ମୁଣ୍ତ । ଜ୍ୟେଷ୍ଠ–ରାବଣ । ବଲ୍ଲକୀ–ବୀଣା । ଧମନୀ–ଶିରା । ବେଧାରେ–ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ । ବରଣୀ ହେବ–ପୂଜା ପାଇବ ।

୧୧ଶ ପଦ–(ଜ୍ୟେଷ୍ଠ) ରାବଣ ଆପଣାର ମୁଣ୍ତମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଚଣ୍ତ ଅନଳରେ ଦଗ୍‌ଧ କରି ଲଲାଟରେ ଥିବା ବିଧାତା ଲିଖିତ ଅକ୍ଷରମାନଙ୍କୁ ଅତି କଷ୍ଟରେ ପାଠ କଲା । (ନିଜ ଲଲାଟରେ ଭଲ ଲେଖାନାହିଁ–ଏହା ଜାଣି) ସେ ନିଜ ଭୂଜକୁ ଦଣ୍ତ, ମୁଣ୍ତକୁ ତୁମ୍ୱୀ, ଶିରାକୁ ତାର କରି ସେହି ବୀଣାରେ ବିନୟରେ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କର ସ୍ତବ ଗାନ କଲା । ବ୍ରହ୍ମା ପ୍ରସନ୍ନ ହୋଇ ଆସି କହିଲେ, ‘‘ତୁ ଛପନଗଣ୍ତା ଯୁଗ ଯାଏ ବଞ୍ଚି ରହିବୁ । ତୋହର ଖଣ୍ତା ସମଗ୍ର ଜଗତରେ ପୂଜା ପାଇବ (ତୁ ଜଗତ୍‌ଜୟୀ ହେବୁ) । ମାତ୍ର ସୀତା ହରଣ ତୋହର ମରଣ କାରଣ ଅଟେ–ଏହା ମନେରଖ ।’’

ବେଭାରେ ସୀତା ବହୁ ଯୋଷିତା            ଯେ ହୋଇଥିବ ଜନକସୁତା

ବହୁତ ରାମ ପରକାଶିତା ଯେ ଦାଶରଥି ଯେ।

ବାଗ୍‌ଦେବୀ ଆସି ବସିଲେ ଗଳେ            କୁମ୍ଭକର୍ଣ୍ଣର ବରଦକାଳେ

ନିଦ୍ରା ମୁଁ ଯିବି ବୋଲି ଚପଳେ ମାଗିଲା ତଥି ଯେ।

ବତ୍ସରକ ନ ପୂରୁ ଉଠିବୁ ଯେବେ ରେ ।

ବଧ ଅବଶ୍ୟ ହେବ ତୋହର ତେବେ ରେ ।

ବିଷ୍ଣୁ ଭକତ ହୋଇ ଅମର                   ଜଗତ ମଧ୍ୟେ କର ବିହାର

ଗତ ପଦ୍ମଜ ଦେଇ ଏ ବର ସାନୁଜେ ଜବେ ଯେ ।୧୨।

୧୨ଶ ପଦ–ବେଭାରେ–ଜଗତରେ । ଯୋଷିତା–ସ୍ତ୍ରୀ । ବାଗ୍‌ଦେବୀ–ସରସ୍ୱତୀ । ବରଦକାଳେ–ବରଦେବା ସମୟରେ । ଚପଳେ–ଶୀଘ୍ର । ପଦ୍ମଜ–ବ୍ରହ୍ମା । ସାନୁଜ–ବିଭୀଷଣ । ଜବ–ଶୀଘ୍ର ।

୧୨ଶ ପଦ–‘ଜଗତରେ ବହୁତ ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକ ସୀତା ନାମ ବହିଛନ୍ତି; ରାମ ନାମରେ ବହୁତ ଲୋକ ଥାଇ ପାରନ୍ତି, ମାତ୍ର ଯେଉଁ ସୀତା ଜନକରାଜାଙ୍କର କନ୍ୟା ହୋଇଥିବେ, ତାହାଙ୍କୁ ହରିଲେ, ଦଶରଥଙ୍କର ପୁତ୍ର ରାମଚନ୍ଦ୍ର ତୋତେ ମାରିବେ ।’ କୁମ୍ଭକର୍ଣ୍ଣକୁ ବରଦେବା ସମୟରେ ସରସ୍ୱତୀ ଆସି ତାହା କଣ୍ଠରେ ବସିଲେ । ତେଣୁ ସେ ତରତରରେ ‘ମୁଁ ନିଦ୍ରା ଯିବି’ ବୋଲି ବର ମାଗି ଦେଲା-। ତାହା ଶୁଣି ବ୍ରହ୍ମା ବର ଦେଲେ ‘‘ବର୍ଷେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ନ ହେଉଣୁ ଯେବେ ନିଦ୍ରାରୁ ଉଠିବୁ, ତାହା ହେଲେ ଅବଶ୍ୟ ତୋର ବିନାଶ ହେବ ।” ‘‘ବିଷ୍ଣୁ ଭକ୍ତ ଓ ଅମର ହୋଇ ଜଗତରେ ବିହାର କରିବୁ’’–ଏହି ବର ସାନ ଭାଇ ବିଭୀଷଣକୁ ଦେଇ ବ୍ରହ୍ମା ବେଗରେ ସେଠାରୁ ଚାଲିଗଲେ ।

ବାହୁଡ଼ି ତହୁଁ ପାତାଳେ ରାଜି                  ନିକଷାତ୍ମଜପୁଞ୍ଜକୁ ସାଜି

ବେଢ଼ିଲେ ଲଙ୍କା କୁବେର ତେଜି ଗଲା ସେ ପୁର ଯେ ।

ବିମାନେ ନେଲା ସର୍ବ ସମ୍ପତ୍ତି                  ବି–ମାନେ ଯଥା ଗଗନେ ଗତି

ସେ ମନୋରଥ ରଥ ପ୍ରାପତ ଇଚ୍ଛ ସମର ଯେ ।

ବିଶ୍ୱେ ଉତ୍କୃଷ୍ଟପ୍ରଭା ପ୍ରକଟ କରି ଯେ ।

ବିଧୂ ନ୍ତୁଦ ବିଧୂକୁ ଗ୍ରାସିଲା ପରି ଯେ ।

ବିଶ୍ୱ କେତୁରେ ହୋଇ ଅଦମ୍ଭା                   ଶୋଭା ଆରମ୍ଭ ରମ୍ଭା ସୁରମ୍ଭା

ଉରୁକୁ ହରି ହୋଇଲା ବିଭା ମୟକୁମାରୀ ଯେ ।୧୩।

୧୩ଶ ପଦ–ରାଜି–ଶୋଭିତ ହୋଇ । ନିକଷାତ୍ମଜପୁଞ୍ଜକୁ–ଅସୁରଗଣଙ୍କୁ । ସାଜି–ସଜ କରି । ବି–ମାନେ–ପକ୍ଷୀମାନେ । ମନୋରଥ–(ମନ ଅନୁସାରେ ଯେଉଁ ରଥ ଗତି କରେ) ପୁଷ୍ପକବିମାନ । ବିଧୁନ୍ତୁଦ–ରାହୁ ବିଶ୍ୱକେତୁ–କନ୍ଦର୍ପ । ଅଦମ୍ଭା–ଦମ୍ଭହୀନ । ଶୋଭା ଆରମ୍ଭା–(ଶୋଭାରେ ଯେ ପ୍ରଥମ) ଅତି ସୁନ୍ଦରୀ । ସୁରମ୍ଭା–ଉତ୍ତମ କଦଳୀଗଛ । ମୟକୁମାରୀ–ମୟଦୈତ୍ୟର କନ୍ୟା ମନ୍ଦୋଦରୀ ।

୧୩ଶ ପଦ–(ସେ ତିନିଭାଇ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କଠାରୁ ବର ପାଇଲା ପରେ) ସେଠାରୁ ବାହୁଡ଼ି ପାତାଳ ପୁରରେ ବିରାଜିତ ହେଲେ । ଅସୁରମାନଙ୍କୁ ସଜ୍ଜୀଭୂତ କାରି ଲଙ୍କାକୁ ଯାଇ ଚଢ଼ାଉ କଲେ-। କୁବେର ପୁଷ୍ପକଯାନରେ ବସି ସମସ୍ତ ସମ୍ପତ୍ତି ନେଇ ପକ୍ଷୀମାନେ ଆକାଶରେ ଉଡ଼ିଗଲାପରି ଲଙ୍କାପୂର ଛାଡ଼ି ଚାଲିଗଲେ । ରାବଣ ମନ ଜାଣି ଗତି କରୁଥିବା ପୁଷ୍ପକବିମାନ ପାଇବା ଇଚ୍ଛାରେ କୁବେରଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ଯୁଦ୍ଧ କରିବାକୁ ଗଲା ଓ ବିମାନକୁ ବଳାତ୍କାରରେ ତାଙ୍କଠାରୁ ଛଡ଼ାଇ ଆଣିଲା । ରାହୁ ଚନ୍ଦ୍ରମାଙ୍କୁ ଗ୍ରାସ କଲାପରି ସେ ଭୟଙ୍କର ତେଜ ପ୍ରକାଶ କରି ସମଗ୍ର ସଂସାରକୁ ଗ୍ରାସ କଲା (ଜୟ କଲା) । କନ୍ଦର୍ପ ପୀଡ଼ାରେ ଅସ୍ଥିର ହୋଇ ସେ ପରମାସୁନ୍ଦରୀ ରମ୍ଭୋରୁବିଶିଷ୍ଟା ରମ୍ଭା ଅପ୍‌ସରାକୁ ହରଣ କଲା ଓ ମୟଦୈତ୍ୟକୁମାରୀ ମନ୍ଦୋଦରୀକୁ ବିବାହ କଲା-।

ବୃଷସଦୃଶ ସୁରଭିଆଳୀ                  ଗୋଷ୍ଠୀ କୋଷ୍ଠିରେ କଲା ସେ କେଳି

ପ୍ରଜାପତିଙ୍କ ସମାନେ ଝଳି ଅନେକ ସୁତ ଯେ।

ବର୍ଣ୍ଣିବା କିସ ଜ୍ୟେଷ୍ଠକୁମାର                    ଜାତ ରଡ଼ିକି ଶୁଣି କୁମାର

ଛାଡ଼ି ସେ ମେଘନାଦ ଉପର ପଡ଼ି ଅଚେତ ଯେ।

ବଳେ ମେଘନାଦରୁ ତାହାର ସ୍ୱନ ଯେ।

ବହେ ସେ ମେଘନାଦ ନାମ ପ୍ରଧାନ ଯେ।

ବନ–ବେଷ୍ଟିତ ସ୍ଥାନରେ ରହି                  ସିଂହ ଶାର୍ଦ୍ଦୁଳ ବଳିଷ୍ଠେ ହୋଇ,

ବଇରି–ମୃଗ ପିଶିତ ଧ୍ୟାୟି ଆଉ ନନ୍ଦନ ଯେ ।୧୪।

୧୪ଶ ପଦ–ସୁରଭି–କାମଧେନୁ । ଆଳୀ–ସଖୀ(ଏଠାରେ ସ୍ତ୍ରୀ) । ଗୋଷ୍ଠରେ–ସମୂହରେ-। କୋଷ୍ଠି–ଘର । ପ୍ରଜାପତି–ବ୍ରହ୍ମା । କୁମାର–କାର୍ତ୍ତକେୟ । ମେଘନାଦ–ମୟୂର । ବନ ବେଷ୍ଟିତ–ସ୍ଥାନ–ଜଳବେଷ୍ଟିତ ସ୍ଥାନ ଅର୍ଥାତ୍ ଲଙ୍କା । ପିଶିତ–ମାଂସ ।

୧୪ଶ ପଦ–ବୃଷଭ ଯେପରି ଗାଈଗୋଠରେ କେଳି କରେ, ସେହିପରି ସେ ରାବଣଗୃହରେ ବୃଷଭ ପରି ସୁନ୍ଦରୀ ସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କ ସହିତ କେଳି କଲା । ସେହିହେତୁରୁ ଦକ୍ଷଙ୍କ ସମାନ ଦୀପ୍ତିମାନ ପୁତ୍ରସବୁ ଜନ୍ମ ହେଲେ । ସେମାନଙ୍କ କଥା କଅଣ ବା ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବି ? ଜ୍ୟେଷ୍ଠପୁତ୍ରର ଜନ୍ମ ସମୟର ରଡ଼ିକୁ ଶୁଣି କାର୍ତ୍ତିକେୟ ମୟୂର ପିଠିରୁ ତଳେ ପଡ଼ିଯାଇ ଅଚେତନ ହେଲେ । ତାହାର ଶବ୍ଦ ମେଘଧ୍ୱନିରୁ ବଳିଯିବାରୁ ତାହାର ପ୍ରଧାନ ନାମ ମେଘନାଦ ହେଲା । ତତ୍‌ପରେ ଆଉ ଯେତେ ପୁତ୍ର, ସେମାନେ ସିଂହ–ବ୍ୟାଘ୍ରଙ୍କ ପରି ବଳିଷ୍ଠ ହୋଇ ଶତ୍ରୁରୂପ ମୃଗର ମାଂସକୁ ଧ୍ୟାନ କରି ଜଳବେଷ୍ଟିତ ଲଙ୍କାପୁରରେ ରହିଲେ । (ସିଂହ–ବ୍ୟାଘ୍ରମାନେ ମୃଗମାଂସ ଖାଇବା ଆଶାରେ ବନ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥାନ୍ତି ।)

ବାମକରରେ ହୋଇଣ ବାମ                  ବାମଦେବର ଗିରି କୁସୁମ,

ପରି ଉତ୍ପାଟି ଧରଣେ କ୍ଷମ ହେବାକାଳରେ ଯେ।

ବାହାର ଦରବଶେ ଏ ସ୍ୱର                  ଈଶ୍ୱରଠାରୁ ରାବଣେଶ୍ୱର,

ଦେଖିଲେ ପଞ୍ଚଦ୍ୱିଗୁଣ ଶିର ସେ ବହିବାର ଯେ।

ବିଶେଷତ ଦେଖିଲେ ଇକ୍ଷଣ କର ଯେ।

ବିଳାସକୁ ଦୈତ୍ୟର ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣନଗର ଯେ।

ବିଲୋକି ରୌପ୍ୟନଗରେ ସ୍ଥିତ                  ଉପୁଜି ଯାଇ ଏ ଊଣା ଭୀତି

ଭୋଗ ତ ବେନିଜନେ ବିଭୁତି ଆନ ପ୍ରକାର ଯେ ।୧୫।

୧୫ଶ ପଦ–ବାମ–ବିପକ୍ଷ । ବାମଦେବର ଗିରି–ମହାଦେବଙ୍କର ଗିରି, କୈଳାସ ପର୍ବତ-। ଦରବଶେ–ଭୟରେ । ଈକ୍ଷଣ–ଚକ୍ଷୁ । ବିଭୂତି–ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟ ।

୧୫ଶ ପଦ–ରାବଣ ପ୍ରତିକୂଳ ହୋଇ ବାମହସ୍ତରେ ଶିବଙ୍କର ଗିରି କୈଳାସକୁ ଫୁଲପରି ଉପାଡ଼ି ଧରିବାକୁ ଗଲାବେଳେ, ଭୟ ପାଇ ମହାଦେବ ତାକୁ ଦେଖି ଏହା କହିଲେ– ‘‘ମୁଁ ଈଶ୍ୱର, ରାବଣେଶ୍ୱର, ମୋହର ପାଞ୍ଚ ବଦନ, ଏହାର ଦଶବଦନ । ବିଶେଷରେ ଗଣନା କରି ଜାଣିଲେ, ମୋହିର ପନ୍ଦର ଆଖି, ଏହାର କୋଡ଼ିଏ ଆଖି । ମୁଁ ରୌପ୍ୟମୟ କୈଳାସକନ୍ଦରରେ ବାସ କରେ, ସେ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣମୟ ଲଙ୍କାପୁରରେ ବାସ କରୁଛି । ଭୋଗ ବିଷୟରେ ମୋହର ବିଭୂତି (ଭସ୍ମ) ଭୋଗ ଓ ତାହାର ବିଭୂତି ବିଶେଷ ଐଶ୍ୱର୍ଯ୍ୟ ଭୋଗ । ଅତଏବ ଏହାଠାରୁ ମୁଁ ସବୁ ଗୁଣରେ ଊଣା ।’’ (ଏପରି ଭୀତି ତାଙ୍କ ମନରେ ଜାତ ହେଲା) ।

ବାରିରାଶି ଏ ତରଳ–ତର                  ଅଧିର ଥିଲା ଅତି ମାତର,

ଯାହା ପ୍ରତାପେ ହୋଇ କାତର ସେ ତରତର ଯେ।

ବ୍ୟାକୁଳ ଜାତ ପାଞ୍ଚ ପାଞ୍ଚର                  ଆମ୍ଭେ ସ୍ୱଭାବେ ଏହା ଆହାର,

ବେନି ଘେନିଲେ ହୃଦଭିତର ଏହି ବିଚାର ଯେ।

ବାହି ନ ପୁଣ ଯାଇ ମୀନଙ୍କୁ ଖାଇ ଯେ।

ବଡ ବିଂଶତିଭୁଜ ବହିବା ଚାହିଁ ଯେ।

ବନ୍ଧୁଭାବରେ ସେ ଶାନ୍ତି କାନ୍ତି                  ନାମେ ସମର୍ପି ଦିବ୍ୟ ଯୁବତୀ,

ସୁନାମ କଲେ କୋଷେ ତା ସ୍ଥିତି ରତ୍ନକୁ ଦେଇ ଯେ ।୧୬।

୧୬ଶ ପଦ–ବାରିରାଶି–ସାଗର । କୋଷ–ଭଣ୍ତାର ।

୧୬ଶ ପଦ–ସମୁଦ୍ର ସବୁ ଅତିଶୟ ତରଳ, ତେଣୁ ଅଳ୍ପ ଚଞ୍ଚଳ ଥିଲା, ମାତ୍ର ରାବଣ ପ୍ରତାପରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଭୀତ ହୋଇ ବର୍ତ୍ତମାନ ତରଙ୍ଗଯୁକ୍ତ ହୋଇଅଛି । ତା ମଧ୍ୟରୁ ପଞ୍ଚସମୁଦ୍ର [ଇକ୍ଷୁ, ସୁରା, ସର୍ପ, ଦଧି ଦୁଗ୍‌ଧ ସମୁଦ୍ର ] ପାଞ୍ଚିଲେ, ‘‘ଆମ୍ଭେ ସ୍ୱଭାବରେ ଏହାର ଭକ୍ଷ ପଦାର୍ଥ । ଆମ୍ଭଙ୍କୁ ଖାଇଯିବ ନାହିଁ ତ ?’’ ଏହା ଭାବି ତାଙ୍କର ଭୟ ଜାତ ହେଲା । ବେନି ସମୁଦ୍ର [ଲବଣ ଓ ଜଳସମୁଦ୍ର] ହୃଦୟମଧ୍ୟରେ ବିଚାର କଲେ, ‘‘ଏ ବଡ଼ ବଡ଼ ବିଂଶ ବାହୁକୁ ବଢ଼ାଇ ମୀନମାନଙ୍କୁ ଖାଇବା ଆଶାରେ ଆମ ଜଳସବୁକୁ ବୁହାଇ ଦେବ ନାହିଁ ତ ?” ସମସ୍ତେ ଏହା ବିଚାର କରି କାନ୍ତି ନାମରେ ଗୋଟିଏ ଦିବ୍ୟ ଯୁବତୀକି ତାକୁ ସମର୍ପି ଓ ତାହାର ଶାନ୍ତି ପାଇ ବହୁତ ରତ୍ନ ଦାନ କରି ତାହାର ଭଣ୍ତାରକୁ ନିଜ ନାମରେ ଅଭିହିତ କଲେ (ଭଣ୍ତାରର ନାମ ରତ୍ନାକର ଦେଲେ) ।

ବହୁ କୃପାଣ ସାଧନ କରେ                  ଛେଦର ଶଙ୍କା ଜମ୍ବୁ ପ୍ଳକ୍ଷରେ,

ଆରମ୍ଭ, ହୋମ କର୍ମ କୁଶରେ ବହନ ଭୀତି ଯେ।

ବାଟୁଳି ଧରୁ କ୍ରୋଞ୍ଚ ଚମକେ                  ଭୋଜନକାଳେ ଭୟଦ ଶାକେ,

ଶୟନେ ତୁଳୀ କରଣେ ଶଙ୍କେ ଶାଳ୍ମଳୀ ନିତି ଯେ।

ବିହୁଁ ଦେବପୂଜନ ପୁଷ୍ପରେ ଭୟ ଯେ।

ବଳେ ଉପାଡ଼ଇ ନେବ ହୋଏ ଉଦୟ ଯେ।

ବିଭୋଗ କର ପ୍ରତାପେ କର                  କରଇ ହେଲେ ପ୍ରଜାଆକାର

ପୃଥ୍ୱୀମଣ୍ଡଳ ରାଜାନିକର ମହାଦୁର୍ଜ୍ଜୟ ଯେ ।୧୭।

୧୭ଶ ପଦ–କୃପାଣ–ଖଡ଼୍‌ଗ । ଜମ୍ଭୁ–ଜମ୍ବୁଦୀପ, ଜାମୁଗଛ-। ପ୍ଳକ୍ଷ–ପ୍ଳକ୍ଷଦ୍ୱୀପ, ତିନ୍ତୁଳି ବୃକ୍ଷ-। କୁଶ–କୁଶଦ୍ୱୀପ, କୁଶ । କ୍ରୌଞ୍ଚ–କ୍ରୌଞ୍ଚଦ୍ୱୀପ, ବକପକ୍ଷୀ ଶାକ–ଶାକଦ୍ୱୀପ, ଶାଗ । ତୁଳା–ତୁଳାଶେଷ । ଶାଳ୍ମଳୀ–ଶାଳ୍ମଳୀ ଦ୍ୱୀପ, ଶିମିଳୀ ତୁଳା ।

୧୭ଶ ପଦ–ସାଧନ କରିବାପାଇଁ ଖଡ଼୍‌ଗ କହିବାରୁ ଜମ୍ବୁଦ୍ୱୀପ ଓ ପ୍ଳକ୍ଷଦ୍ୱୀପ ଶଙ୍କା କଲେ ଯେ, ଏ ଆମ୍ଭଙ୍କୁ ଜାମୁଗଛ ଓ ତିନ୍ତୁଳି ଗଛ ଭାବି ହାଣି ପକାଇବକି ? କୁଶ ଦ୍ୱୀପର ଭୟ ଜାତ ହେଲା ଯେ, ମୋତେ କୁଶ ଭାବି ଏ ହୋମ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଲଗାଇବକି ? ବାଟୁଳି ଧରିବାରୁ କ୍ରୌଞ୍ଚିଦ୍ୱୀପ ଭୟରେ ଚମକି ବିଚାରିଲା, ମୋତେ ବଗପକ୍ଷୀ ମନେକରି ବାଟୁଳି ମାରିବକି ? ଭୋଜନ ସମୟରେ ଶାକଦ୍ୱୀପ ଭୟ କଲା, ମୋତେ ଶାଗ ଭାବି ଖାଇ ଦେବ ନାହିଁତ ? ପ୍ରତିଦିନ ଶୟନ ସମୟରେ ଶାଳ୍ମଳୀଦ୍ୱୀପ ଶଙ୍କା ମନରେ ଭାବିଲା, ମୋତେ ଶିମୁଳୀ ତୁଳା ମନେକରି କାଳେ ଶଯ୍ୟା କରିବ । ଦେବପୂଜା କରିବାବେଳେ ପୁଷ୍ପର ଦ୍ୱୀପ ଭୟ କଲା, ମୋତେ ପଦ୍ମଫୁଲ ବିଚାରି କାଳେ ଉପାଡ଼ି ନେବ । ପୃଥ୍ୱୀ ମଣ୍ତଳରେ ଯେତେ ରାଜାସବୁ ଥିଲେ; ତାଙ୍କୁ ପ୍ରଜାପରି କରି, ନିଜର ବାହୁ ପ୍ରତାପରେ ତାଙ୍କଠାରୁ କର ଆଦାୟପୂର୍ବକ ବିଶେଷ ଭାବରେ ଭୋଗ କଲା । ଏଣୁ ସମସ୍ତଙ୍କର ଅଜେୟ ହୋଇ ବିଳସିଲା । (ପୃଥିବରୀ ସମସ୍ତ ରାଜା ବାହାର ପ୍ରଜା ହେଲେ ।

ବନ୍ଦୀ ବଳୀର ଫେଡ଼ନେ ଯାର                  ଭରସାକୃତ ରସାତଳର

କୋଟିଏ ସିଂହ ବଳ ବାଳିର ଧରଣେ ଇଚ୍ଛି ଯେ।

ବିକଳଭାବ ନୋହିଲା ଲବ                  ପାଇଁ ନିବିଡ଼ ଭିଡ଼ି ପ୍ରାଭବ,

କେମନ୍ତ ମଲ୍ଲ କୋବିଦେ ଭାବ ତୁଲ କି ଅଛି ଯେ।

ବାହୁଁ ସହସ୍ରଭୁଜେ ହୋଇଲା ବାଦୀ ଯେ।

ବହିବାରୁ ପାଲଟି ନର୍ମଦାନଦୀ ଯେ।

ବନ୍ଧନେ ପଡ଼ି ଖଡ଼୍‌ଗେ ନ ଛିଡ଼ି,      ଅନଳଯୋଗେ ନ ଗଲା ପୋଡ଼ି,

ଜଳେ ନ ବୁଡ଼ି ସଂଶୟ ଛାଡ଼ି ବରେ ପ୍ରମୋଦି ଯେ ।୧୮।

୧୮ଶ ପଦ–ଭରସାକୃତ–ସାହସପୂର୍ବକ । ରସାତଳ–ପାତାଳ । କୋବିନ୍ଦ–ପଣ୍ତିତ । ସହସ୍ରଭୂଜ–ସହସ୍ରାର୍ଜୁନ ।

୧୮ଶ ପଦ–ଯେଉଁ ରାବଣର ପାତାଳରେ ଥିବା ବଳି ରାଜାର ବନ୍ଧନ ଫେଡ଼ିବାକୁ ସାହସ ହେଲା, କୋଟିସିଂହ ପରାକ୍ରମ ବାଳିକୁ ଧରିବାକୁ ଇଚ୍ଛାହେଲା, ସେ ବାଳିଠାରୁ ବହୁତ ପରାଭବ ପାଇଲେହେଁ ଲେଶମାତ୍ର ବିକଳ ହେଲା ନାହିଁ; ପଣ୍ତିତମାନେ ମନରେ ଭାବ, ସେ କିପରି ବୀର; ତାକୁ ଆଉ କେହି ସରିସମ ନାହାନ୍ତି । ନର୍ମଦା ନଦୀ ଓଲଟି ବହିବାର ଦେଖି ସହସ୍ରାର୍ଜୁନ ସହିତ ବିବାଦୀ ହେଲା । ସେଠାରେ ବନ୍ଧନରେ ପଡ଼ିଲା (ସହସ୍ରାର୍ଜୁନଦ୍ୱାରା ବନ୍ଦୀ ହେଲା) । ସହସ୍ରାର୍ଜୁନ ତାକୁ ଖଡ଼୍‌ଗରେ ହାଣନ୍ତେ ଛିଡ଼ିଲା ନାହିଁ, ଅନଳରେ ପୋଡ଼ନ୍ତେ ଦଗ୍‌ଧ ହେଲା ନାହିଁ, ଜଳରେ ପକାନ୍ତେ ବୁଡ଼ି ନ ଯାଇ ରହିଲା । ମରିବା ବିଷୟରେ କୌଣସି ସନ୍ଦେହ ନ ରହିବାରୁ, ବ୍ରହ୍ମା ବରରେ ଆନନ୍ଦିତ ହେଲା । (ଅନ୍ୟର୍ଥ–କାହିଁରେ ନ ମରିବାର ଦେଖି ସହିସ୍ରାର୍ଜୁନ ମନରୁ ସନ୍ଦେହ ଦୂର ହେଲା ଯେ, ଏ ବ୍ରହ୍ମା ବର ବଳରେ ଆଦୌ ମରିବ ନାହିଁ।)

ବେଦମତୀରେ ମତି ବଳାଇ                  ଦେଲା ସେ କନ୍ୟା ତନୁ ଜଳାଇ

ମୋ ହେତୁ ମୃତ୍ୟୁ ଏ ଶାପ ପାଇ ତହୁଁ ଚପଳେ ଯେ।

ବୋଲି ମର୍କଟ ନିନ୍ଦି ନନ୍ଦୀରେ                  ଆନନ୍ଦ ହରି ତଳପ୍ରହାରେ

ବୋଲେ ସେ ହେଉ ପ୍ରାଭବ ତୋରେ ବାନରେ ନରେ ଯେ।

ବଧିଲା ଅନରଣ୍ୟକୁ ଅଯୋଧ୍ୟା ପୁରେ ଯେ।

ବରାହବରେ ଅତି ମାୟାଯୁଦ୍ଧରେ ଯେ।

ବଂଶେ ମୋ ନାଶ ଯିବୁ ଅବଶ୍ୟ            ନର ଅବଜ୍ଞା କଲୁ ରାକ୍ଷସ,

କହିଲା ତହିଁ ସେହି–ମହୀଶ ହତକାଳରେ ଯେ ।୧୯।

୧୯ଶ ପଦ–ନନ୍ଦୀ–ଶିବଙ୍କ ଦ୍ୱାରପାଳ । ତଳ ପ୍ରହାରେ–ଚାପଡ଼ାରେ । ବରାହବରେ–ପ୍ରଧାନ ଯୁଦ୍ଧରେ । ମହୀଶ–ରାଜା ।

୧୯ଶ ପଦ–ଦେବବତୀ କନ୍ୟାଠାରେ ମନ ବଳାଇ ତାକୁ ବଳାତ୍କାର କରିବାରୁ ସେ କନ୍ୟା ‘ମୋ ଯୋଗୁଁ ତୋହର ମରଣ ହେଉ’ ଏହି ଶାପ ଦେଇ ନିଜ ଦେହକୁ ଅଗ୍ନିରେ ପୋଡ଼ି ପକାଇଲା । ସେଠାରୁ ଏପରି ଶାପପାଇ କୈଳାସ ଶୀଘ୍ର ଯାଇ ନନ୍ଦୀକୁ ମର୍କଟ ବୋଲି ନିନ୍ଦା କଲା ଓ ଚାପୋଡ଼ା ମାରି ତାହାକୁ ଦୁଃଖ ଦେଲା । ନନ୍ଦୀ କହିଲା, ‘‘(ମୋତେ ମର୍କଟ ବୋଲି ନିନ୍ଦା କଲୁ) ତୁ ମର୍କଟ ଓ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କଦ୍ୱାରା ଅଶେଷ ଦୁଃଖ ପାଇବୁ ।’’ ତହୁଁ ଅଭିଶାପ ପାଇ ଯାଇ ଅଯୋଧ୍ୟାରେ ଅନରଣ୍ୟ ରାଜାଙ୍କୁ ଭୟଙ୍କର ଯୁଦ୍ଧରେ ମାୟା ସମର କରି ବଧ କରନ୍ତେ, ସେ ମଲାବେଳେ ଶାପ ଦେଲେ,‘‘ରେ ରାକ୍ଷସ, ତୁ ନର ବୋଲି ମୋତେ ଅବଜ୍ଞା କଲୁ, ତୁ ମୋ ବଂଶର ରାଜା ହସ୍ତରେ ବିନାଶ ହେବୁ-।’’

ବିବୁଧାଳୟ ଆଭୀରଗ୍ରାମ                  ପରି ସୁରଭୀ ଲୁଣ୍ଠନେ କ୍ଷମ

ସୁମନବ୍ରଜେ ସେ ଦଣ୍ଡ କ୍ରମ କ୍ରମଶେ ଦେଇ ଯେ।

ବାନ୍ଧିଲା ଅଧିକାରକି ସୁତ                  ଯାହା ଆଜ୍ଞାରେ ସେ ଇନ୍ଦ୍ରଜିତ

ଶାଢ଼ୀ ପାଇଲା ଜଗତତାତ ବିଧିରେ ତହିଁ ଯେ।

ବଳିସଦ୍ମ ପକ୍ୱଣ ପ୍ରାୟକ କଲା ଯେ।

ବାଜୁଁ ଟମକ ତାଙ୍କୁ ଚମକ ଦେଲା ଯେ।

ବଞ୍ଚିଲେ ଲୁଚି ସେ ମଦଭର                  ନାଗେଶବର ଗୋପ୍ୟ ସ୍ଥାନର

ମଣି ଦିହୁଡ଼ି ଦେଖାଇବାର ସମ୍ମତି ହେଲା ଯେ ।୨୦।

୨୦ଶ ପଦ–ବିବୁଧାଳୟ–ସ୍ୱର୍ଗ । ଆଭୀରଗ୍ରାମ–ଗୌଡ଼ସାହି । ସୁରଭୀ–କାମଧେନୁ । ସୁମନ–ଦେବତା । ବ୍ରଜ–ସମୂହ । କଳିସଦ୍ମ–ପାତାଳ । ପକ୍ୱଣ–ଶବରପଲ୍ଲୀ । ମଦଭର–ନାଗେ–ଗର୍ବିତ ନାଗସମୂହ ।

୨୦ଶ ପଦ–ରାବଣ ସ୍ୱର୍ଗକୁ ଗଉଡ଼ସାହି ବୋଲି ମନେକଲା । ସେ ସ୍ଥାନସବୁ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ଗାଈପରି ହେଲେ । ସେ ତାହା ଲୁଟିକରି ଗୋପାଳଙ୍କୁ ଦଣ୍ତ ଦେଲା ପରି ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ବହୁତ ଦଣ୍ତ ଦେଲା । ତାହା ଆଜ୍ଞାରେ ତାହାର ପୁତ୍ର ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ବାନ୍ଧି ବିଧାତାଙ୍କଠାରୁ ଇନ୍ଦ୍ରଜିତ ନାମରେ ଶାଢ଼ି ପାଇଲା । ରାବଣ ପାତାଳ ପୁରକୁ ଶବରସାହି ପରି କଲା । ଟମକ ବାଜିଲେ ଶବରମାନେ ଯେପରି ଚମକନ୍ତି; ତାଙ୍କୁ ସେହିପରି ଚମକ ଦେଲା । ସେ ସ୍ଥାନର ଅତି ଗର୍ବୀ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ନାଗମାନେ ଗୋପନୀୟ ସ୍ଥାନରେ ଲୁଚି ପ୍ରାଣରକ୍ଷା କରିବାକୁ ଭାବିଲେ; ମାତ୍ର ଲୁଚି ପାରିଲେ ନାହିଁ । କାରଣ ତାଙ୍କ ମସ୍ତକରେ ଥିବା ମଣି ଦିହଡ଼ି ପରି ଜଳି ତାଙ୍କୁ ଚିହ୍ନାଇ ଦେବାରୁ ସେମାନେ ରାବଣକୁ ଅନ୍ଧାରରେ ମଶାଲ ଦେଖାଇବେ ବୋଲି ରାଜି ହୋଇ ତାର ଦାସତ୍ୱ ସ୍ୱୀକାର କଲେ ।

ବଇଜୟନ୍ତି ଯାହା ଜଗତି                  ବଇଜୟନ୍ତ ଚଞ୍ଚଳେ ଭୀତି

ମୋତେ ଏ ବାନ୍ଧି ନେବାକୁ ଗତି କରେ ନଭରେ ଯେ।

ବିକର୍ତ୍ତନର ରଥ ହବୋଡ଼ି                  ଭଗନେ ମଧ୍ୟ ଗଗନ ଛାଡ଼ି

ବେନି ଅୟନ ଚଳନେ ଜଡ଼ି ଚିତ୍ତ ନିର୍ଭରେ ଯେ।

ବୃଥା ଏକଥା ନୋହୋ ବୁଝ ବିଚାରି ଯେ ।

ବୋଲାଇଛି ସେ ମେଘଦଣ୍ଡ ପାଚେରୀ ଯେ।

ବଇରିପୂଗ ଦୁର୍ଗମଦୁର୍ଗ            ଯହିଁ ପରିଖା ସାଗର ଆଗ

ଏପରି ହୋଇ ପାତାଳ ସ୍ୱର୍ଗ ସେ ଧିକ କରି ଯେ ।୨୧।

୨୧ଶ ପଦ–ବଇଜୟନ୍ତି–ପତାକା । ଜଗତ–ଅଟ୍ଟଳିକା । ବଇଜୟନ୍ତ–ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଅଟ୍ଟାଳିକା-। ବିକର୍ତ୍ତନ–ସୂର୍ଯ୍ୟ । ବେନି ଅୟନ–ଦୁଇ ମାର୍ଗ (ଉତ୍ତରାୟଣ ଓ ଦକ୍ଷଣାୟନ)। ପୂଗ–ସମୂହ । ଦୁର୍ଗମ ଦୁର୍ଗ–ଅଗମ୍ୟ ଗଡ଼ । ପରିଖା-ଗଡ଼ଖାଇ ।

୨୧ଶ ପଦ–ରାବଣ ଅଟ୍ଟାଳିକାର ପତାକା ପବନରେ ଫରଫର ଉଡ଼ିବାରୁ ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ପ୍ରାସାଦ ମନରେ ଭୟ କଲା, ‘ମୋତେ ବାନ୍ଧି ନେବାପାଇଁ ସେ ଆକାଶରେ ଗତି କରୁଅଛିକି ? ସୂର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଆକାଶରେ ଗତି କଲାବେଳେ କାଳେ ରାବଣ ଅଟ୍ଟାଳିକାରେ ରଥ ବାଜି ଚୁନା ହୋଇଯିବ ଏହି ଭୟରେ ସେ ଉତ୍ତରାୟଣ ଓ ଦକ୍ଷିଣାୟନରେ ଗତି କରି ନିଶ୍ଚିନ୍ତ ହେଲେ । ବିଚାରି ବୁଝ (ହେ ପଣ୍ତିତେ) ଏହା ମିଛ ନୁହେଁ । ଯାହାର ପାଚେରୀ ମେଘଦଣ୍ତ (ପାଚେରୀ ଏତେ ଉଚ୍ଚ ଯେ ମେଘମାନେ ଆକାଶରେ ଗତି କଲାବେଳେ ସେଥିରେ ବାଜି ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାନ୍ତି), ଗଡ଼ ଶତ୍ରୁଙ୍କଦ୍ୱାରା ଦୁର୍ଭେଦ୍ୟ ଓ ଗଡ଼ର ଖାଇରୂପେ ଚାରିଆଡ଼େ ସମୁଦ୍ର ବିଦ୍ୟମାନ,–ଏହିପରି ଯେ ଲଙ୍କା ସେ ପ୍ରଥମ ସ୍ଥାନ ପାଇ ସ୍ୱର୍ଗ ଓ ପାତାଳକୁ ନିନ୍ଦା କରୁଅଛି ।

ବଳୀ ଏକରେ ସେ ତ ରୁଚିର,                  ବହୁତ ବଳୀ ଛନ୍ତି ଏଥିର,

ସେ ଚାରୁ ଶେଷରଙ୍ଗେ ଏ ଚିର, ଅଶେଷ ରଙ୍ଗେ ଯେ।

ବସଇ ସୁନାସୀରେକ ତହିଁ                   ଏ କେତେ ସୁନାସୀରରେ ଶୋହି

ଏପରି ହୋଇ ଚିତ୍ରରଥହିଁ କେବଳ ବର୍ଗେ ଯେ।

ବଡ଼ବଡ଼ ଦାନବ ପୂର୍ବରେ ଥିଲେ ଯେ।

ବଡ଼ାଇକି ଏରୂପେ କରି ନ ଥିଲେ ଯେ।

ବିରଚି ବୀରବର ଉପେନ୍ଦ୍ର–                  ଭଞ୍ଜ ସ୍ୱୋଚ୍ଛନ୍ଦେ ବିଚିତ୍ର ଛାନ୍ଦ

ଚିତ୍ତ ନିଶ୍ଚିନ୍ତ ନୀଳାଦି ଚନ୍ଦ୍ର ଧ୍ୟାନ ସଫଳେ ଯେ ।୨୨।

୨୨ଶ ପଦ–ରୁଚିର–ଶୋଭନୀୟ । ବଳୀ–ବଳବାନ୍‌ ବ୍ୟକ୍ତି । ଚାରୁ–ସୁନ୍ଦର । ସୁନାସୀର–ଇନ୍ଦ୍ର । ସୁନାସୀର–ପ୍ରଧାନଯୋଦ୍ଧ । ବର୍ଗେ–ଅନେକ । ନୀଳାଦ୍ରି ଚନ୍ଦ୍ର–ଜଗନ୍ନାଥ ।

୨୨ଶ ପଦ–ପାତାଳ ପୁର (ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ବଳୀ (ବଳୀରାଜା)ଦ୍ୱାରା ଶୋଭା ପାଉଛି, ମାତ୍ର ଏ ଲଙ୍କାପୁରରେ ବହୁତ ବଳୀ (ବଳବାନ୍‌ ବୀର) ବିଦ୍ୟମାନ ଅଛନ୍ତି । ପାତାଳ ଶେଷଦେବଙ୍କ ରଙ୍ଗରେ (ତେଜରେ) ସୁନ୍ଦର, ମାତ୍ର ଏ ଲଙ୍କାପୁର ଅଶେଷ ରଙ୍ଗରେ (ବହୁତ ବର୍ଣ୍ଣରେ) ସୁନ୍ଦର । ସ୍ୱର୍ଗରେ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ସୁନାସୀର (ଇନ୍ଦ୍ର) ବସେ, ମାତ୍ର ଏଠାରେ କେତେ ସୁନାସୀର (ସେନାପତି) ଶୋଭା ପାଉଛନ୍ତି । ସ୍ୱର୍ଗ ଏକ ମାତ୍ର ଚିତ୍ରରଥ (ଚିତ୍ରରଥ ନାମକ ଗନ୍ଧର୍ବ)ଦ୍ୱାରା ଶୋଭିତ, ମାତ୍ର ଏଠାରେ ଚିତ୍ରରଥବର୍ଗ (ବହୁତ ଚିତ୍ରିତ ରଥ ସବୁ) ବିଦ୍ୟମାନ । ବଡ଼ ବଡ଼ ଦାନବମାନେ ପୂର୍ବରେ ଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ରାବଣ ପରି ଏତେ ବଢ଼ାଇ କରି ନ ଥିଲେ । ବୀରବର ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ ସ୍ୱଛନ୍ଦରେ ଓ ନିଶ୍ଚିନ୍ତରେ ନୀଳାଚଳନାଥଙ୍କ ଧ୍ୟାନରେ ସଫଳତା ଲଭି ଏ ବିଚିତ୍ର ଛାନ୍ଦ ରଚନା କଲେ ।

ଦ୍ୱିତୀୟ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ–ମଙ୍ଗଳ ଗୁଜ୍ଜରୀ)

୧ମ ପଦ–ବିଦୁଷ–ପଣ୍ଡିତ । ଦୂଷଣ ବର୍ଜିତ–ଦୋଷଶୂନ୍ୟ । ତ୍ୱରିତ–ଶୀଘ୍ର ।

୧ମ ପଦ–ପଣ୍ତିତମାନେ । ଦୋଷ ରହିତ ଗୀତରେ ଅନୁରକ୍ତ ହୁଅ । କାରଣ ଏ ବିଷ୍ଣୁ ଚରିତ ଶୀଘ୍ର ହର୍ଷ ପ୍ରଦାନ କରିବ ।

୨ୟ ପଦ–ବାମଦେବ–ଶିବ । ଦେବରାଜ–ଇନ୍ଦ୍ର । ଗୁରୁ–ବୃହସ୍ପତି । ସୁମନେ–ଦେବଗଣ

୩ୟ ପଦ–କ୍ଷୋଭିତ–ତ୍ରସ୍ତ । ଭୀତେ–ଭୟରେ । ବ୍ରହ୍ମା ପ୍ରମୁଖରେ–ବହ୍ମାଙ୍କ ଅଗ୍ରଣୀରେ । ବିଶ୍ୱମ୍ବର–ବିଷ୍ଣୁ।

୨ୟ ଓ ୩ୟ ପଦ–ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ତ ଅସ୍ଥିର ହେବାରୁ ମହାଦେବ, ଇନ୍ଦ୍ର, ବୃହସ୍ପତି ଆଦି ଓ ଅନ୍ୟ ଦେବତାମାନେ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ଯାଇ କ୍ଷୀରସିନ୍ଧୁ ତୀରରେ ବିଶ୍ୱମ୍ଭରଙ୍କୁ (ସମଗ୍ର ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ତର ଧାରଣ କର୍ତ୍ତାଙ୍କୁ) ସ୍ମୃତି କଲେ ।

୪ର୍ଥ ପଦ–ରୋହିତ–ଲାଲବର୍ଣ୍ଣ । ରୋହିତ–ରୋହିମାଛ । ନରଦୈତ୍ୟ–ଶଙ୍ଖାସୁର । ବରଦାନ–ଭୟ ଛେଦନ ।

୪ର୍ଥ ପଦ–ହେ ଭଗବାନ ! ଲୀଳାରେ ଲୋହିତ ବର୍ଣ୍ଣ ରୋହି ମତ୍ସ୍ୟର ମୂର୍ତ୍ତି ଧରି ଶଙ୍ଖାସୁରର ଭୟରୁ ରକ୍ଷା କରିଥିଲ (ଶଙ୍ଖାସୁରକୁ ବିନାଶ କରିଥିଲ)।

୫ମ ପଦ–ଅମନ୍ଦ ମନ୍ଦର–ବୃହତ୍‌ ମନ୍ଦର ପର୍ବତ । ବାରିଧି ଅମୃତ–ସାଗର ଜଳ ।

ଷଷ୍ଠ ପଦ–ଦେବାରି–ରାକ୍ଷସ । ବାରି–ନିଷେଧ କରି । ବିଶୁଦ୍ଧ–ନିଷ୍କଳଙ୍କ ।

୫ମ ଓ ୬ଷ୍ଠ ପଦ–ତୁମ୍ଭେ ବୃହତ୍‌ ମନ୍ଦର ପର୍ବତକୁ ବହନ କରି କରି ସମୁଦ୍ରତଳ ମନ୍ଥନ କରାଇ ଅମୃତ ଜନ୍ମାଇଥିଲ । ପୁଣି ବିଶ୍ୱମୋହନୀ ମୋହିନୀ ରୂପ ଧାରଣ କରି ଶତ୍ରୁ ଭାବରେ ଅସୁରମାନଙ୍କୁ ଦୂରେ ରଖି ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଅମୃତ ପରଶିଲ । ଏପରି ଯେ କୂର୍ମ ଅବତାର, ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ନମସ୍କାର ।

୭ମ ପଦ–ବରାହବର–ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବରାହ । ବରାହବର–ଭୟଙ୍କର ଯୁଦ୍ଧ । ବଲ୍ଲଭମହୀର–ଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ ।

୭ମ ପଦ–ହେ ବରାହଶ୍ରେଷ୍ଠ ! ଯୁଦ୍ଧ ପଣ୍ତିତ ପୃଥ୍ୱୀପତ ହିରଣ୍ୟାକ୍ଷ ଦୈତ୍ୟକୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଯୁଦ୍ଧରେ ବିନାଶ କରିଅଛ ।

୮ମ ପଦ–ବପୁବନ୍ତହରି–ନୃସିଂହ ମୂର୍ତ୍ତିଧାରୀ [ନାରାୟଣ]। ପଣ–ପ୍ରତିଜ୍ଞା । କରୀ–ହାତୀ-।

୮ମ ପଦ–ହେ ହରି ! ପ୍ରହ୍ଲାଦର ପୁଣ୍ୟ ଫଳରେ ନରସିଂହ ରୂପ ଧଇଲ ଓ ହିରଣ୍ୟକୁ ହାତୀପରି ବିଦାରଣ କଲ ।

୯ମ ପଦ–ଭୂଦାନ–ଭୂମିଦାନ । ଅଧୋଭୁବନ–ପାତାଳ ।

୯ମ ପଦ–ସୁନ୍ଦର ବାମନମୁର୍ତ୍ତି ଧାରଣ କରି ଭୂମିଦାନ ନେବା ସମୟରେ ବଳବାନ୍‌ ବଳୀକୁ ପାତାଳରେ ଚାପିଥିଲ ।

୧୦ମ ପଦ–ଭୃଗୁବଂଶପର–ଭୃଗୁବଂଶ ଶ୍ରେଷ୍ଠ । ବାହୁଜ–କ୍ଷତ୍ରିୟ । ବାହୁ ସହସ୍ର–ସହସ୍ରାର୍ଜୁନ । ବାରଣ–ନିଷେଧ ।

୧୦ମ ପଦ–ହେ ହରି ! ଭୃଗୁକୁଳ ଶ୍ରେଷ୍ଠ (ପର୍ଶୁରାମ) ରୂପରେ ପରଶୁ (କୁଠାର) ଧରି କ୍ଷତ୍ରିବୀର କୀର୍ତ୍ତୀବୀର୍ଯ୍ୟର ବିନାଶର କାରଣ ହେଲ ।

୧୧ଶ ପଦ–ବିଂଶକର–ରାବଣ । କରଣୀ–ପ୍ରତାପ । ସରି–ସମାନ । ରକ୍ଷ–ରାକ୍ଷସ ।

୧୧ଶ ପଦ–ଏବେ ରାବଣର ପ୍ରତାପକୁ ସମାନ ହେବାପରି ରାକ୍ଷସ ଆଉ ନାହିଁ । ତେଣୁ (ତାହାରି ପ୍ରତାପରେ) ଆମେ ନିସ୍ତେଜ ହୋଇ ପଡ଼ିବାରୁ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ବନ୍ଦନା କରୁଅଛୁ । ହେ ପ୍ରଭୋ ! ରକ୍ଷା କର ।

୧୨ ଶ ପଦ–ବୁଧ ବିବୁଧଙ୍କ–ବିଜ୍ଞ ଦେବତାମାନଙ୍କ । ଜମ୍ବୁଧର–ଶଙ୍ଖଧାରୀ (ବିଷ୍ଣୁ) ।

୧୩ ଶ ପଦ–ପ୍ରବର ବର–ଉକ୍ତୃଷ୍ଟ ବର । ତ୍ରିପୁର–ସ୍ୱର୍ଗ, ମର୍ତ୍ତ୍ୟ, ପାତାଳ ।

୧୨ଶ ଓ ୧୩ଶ ପଦ–ଶଙ୍ଖଧାରୀ ବିଷ୍ଣୁ ବିଜ୍ଞ ଦେବତାଙ୍କ ସ୍ତୃତିରେ ବଶୀଭୂତ ହୋଇ ଗରୁଡ଼ କାନ୍ଧରେ ବସି ଆସି କହିଲେ, ‘‘କାହିଁକି ଏପରି ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ବର ଦିଅ ? ସ୍ୱଭାବରେ ଦୈତ୍ୟମାନେ ତିନିପୁରର ଶତ୍ରୁ; ଏହା କ’ଣ ଜାଣ ନାହିଁକି ?’’

୧୪ ପଦ–ପୂର୍ବଦେବ–ରାକ୍ଷସ । କୀନାଶ–ଯମ ।

୧୪ଶ ପଦ–‘ରାକ୍ଷସମାନେ ଖୁବ୍‌ ବଳବାନ୍‌ ଓ ସଂସାର ବିନାଶ କରିବାରେ ଯମ ସଦୃଶ । ତୁମ୍ଭେ କହୁଛ ଯେ, ରାବଣ ଏମାନଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ମଧ୍ୟ ଶ୍ରେଷ୍ଠ । (ତେବେ ଏପରି ବର ଦେଲ କାହିଁକି-?)’’

୧୫ ଶ ପଦ–ବିହି–ବ୍ରହ୍ମା । ବିହିଲେ–କହିଲେ ।

୧୬ଶ ପଦ–ବିଲୋକନ ହେବ–ଦେଖାଯିବ । ବିଧୁର–ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର । ମଧୁରଳୀଳା–ମନୋହର କ୍ରୀଡ଼ା ।

୧୫ଶ ପଦ ଓ ୧୬ଶ ପଦ–ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ବଚନ ଶୁଣି ବିଧାତା ଭକ୍ତିଭରେ କହିଲେ, ‘‘ଆପଣଙ୍କର ନୂଆ ନୂଆ ଅବତାର ଦର୍ଶନ ଓ ନାନା ଲୀଳାର ବିଶ୍ଲେଷଣ ହେବ । ହୃଦୟରେ ଏହି ଚିନ୍ତା କରି ଆମେ ଉଚିତରେ ବର ପ୍ରଦାନ କରୁ ।’’

୧୭ଶ ପଦ–ବୃଷଭାସନ–ଶିବ । ବୃଷଭାଷଣ–ଉଚ୍ଚସ୍ୱର । ଅବିତର–ଅତିଶୀଘ୍ର । ତାର–ତ୍ରାଣକର ।

୧୮ଶ ପଦ–ରତୀଶକୋଟିଜିତ–କୋଟିକନ୍ଦର୍ପଜିତ ।

୧୭ଶ ଓ ୧୮ଶ ପଦ–ତାହାପରେ ମହାଦେବ ଶୀଘ୍ର ଯାଇ ଉଚ୍ଚସ୍ୱରରେ କହିଲେ, ‘ହେ ବିଭୋ ! ହେ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ! ଯେଉଁ ତାରକ ମନ୍ତ୍ରର ଦୀପ୍ତି କୋଟି କାମଦେବକୁ ଜୟ କରିଛି, ସେ ରାମମୂର୍ତ୍ତି ଧାରଣ କର । ମୁଁ ସେ ମୂର୍ତ୍ତି ଦେଖିବା ପାଇଁ ଚିନ୍ତିତ ଅଛି, ମୋର ମନୋବାଞ୍ଛା ପୂର୍ଣ୍ଣ ହେଉ ।’’

୧୯ଶ ପଦ–ବିରୂପାକ୍ଷ–ଅସୁନ୍ଦର ଆଖି । ବିକ୍ଷଣ–ଦେଖିବା । ଈକ୍ଷଣ–ଚକ୍ଷୁ ।

୨୦ଶ ପଦ–ବକ୍ତପାଞ୍ଚ–ପଞ୍ଚମୁଖ ।

୧୯ଶ ଓ ୨୦ଶ ପଦ–ମୋତେ ବିରୂପାକ୍ଷ (ମୋର ତିନି ଆଖିଥିବାରୁ) କହନ୍ତି, ସେଥିରେ ମୋର ତିଳେ ହେଲେ ଶୋଚନା ହୁଏ ନାହିଁ । ବିଶେଷ ଭାବରେ ସେହି ରାମ ରୂପ ଦେଖିବା ପାଇ ମୁଁ ତିନିଆଖି ବହିଛି । ବହୁତ ମୁଖରେ ସ୍ତୁତି କରିବି; ଏହି ପାଞ୍ଚ ପାଞ୍ଚି ମୁଁ ପଞ୍ଚମୁଖ ବହନ କରିଛି । ମୋହର ସୁକୃତି ଲାଗି ସେହି ରାମ ରୂପ ଧାରଣ କର ।’’

୨୧ଶ ପଦ–ବସ୍ତୋଷ୍ପତି–ଇନ୍ଦ୍ର । ପତିତ–ପାପୀ ।

୨୧ଶ ପଦ–ଇନ୍ଦ୍ର କହିଲେ ‘‘ପାପୀ ଲୋକମାନେ ସଂସାରରେ ଅଛନ୍ତି, ସେମାନେ ଯେପରି ଭାସି ନ ଯାନ୍ତୁ । ତୁମ୍ଭେ ରାମ ରୂପ ଧାରଣ କର । (ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ଦେଖିଲେ ସେମାନଙ୍କ ପାପ ଦୂର ହେବ ଓ ସେମାନେ ମୁକ୍ତି ଲାଭ କରିବେ)।

୨୨ଶ, ୨୩ଶ, ୨୪ଶ ପଦ–ବିଶ୍ୱକ୍‌ସେନ–ବିଷ୍ଣୁ । ବିଧୁ–ଚନ୍ଦ୍ର । କାଶ–କାଶତଣ୍ଡୀଫୁଲ । ଅରି–ଚକ୍ର । ଅରିମାରଣରେ–ଶତ୍ରୁ ବିନାଶକାଳରେ । ବିରାଜ–ଗରୁଡ଼ । ବନୌକା–ବାନର ।

୨୨ଶ, ୨୩ଶ, ୨୪ଶ ପଦ–ବିଷ୍ଣୁ ଦେବତାଙ୍କର ଉତ୍ତର ଶୁଣି ଚନ୍ଦ୍ର ଓ କାଶତଣ୍ଡୀଫୁଲକୁ ମଳିନ କରୁଥିବା ସେହି ମିଶ୍ରିତ ହସ ପ୍ରକାଶ କରି କହିଲେ, ଶତ୍ରୁ ବିନାଶ କରିବାରେ ମୁଁ ଚକ୍ର ବହିବି ନାହିଁ, ସମର କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗରୁଡ଼ ଉପରେ ନ ବସି ବିରାଜମାନ ହେବି । ଅସଂଖ୍ୟ ବାନରବଳ ସଙ୍ଗରେ ଧରି ଅବହେଳେ ଶତ୍ରୁ ନାଶ କରିବି ।’’ ଏହା କହି ଅନ୍ତର୍ଯ୍ୟାମୀ ଅନ୍ତର ହୋଇଗଲେ ।

୨୫ଶ ପଦ–ବେଧାତ୍ର–ସନତ୍‌କୁମାର ।

୨୫ଶ ପଦ–ଗଙ୍ଗାକୂଳରେ ୠଷିଗୁଣ ପରିବେଷ୍ଟିତ ସନତ୍‌ କୁମାର ୠଷି କଥା ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଏହି ବିଷୟମାନ କହିଲେ ।

୨୬ଶ ପଦ–ବିବେକ–ବିଚାରବନ୍ତ । ସୁମନ୍ତ୍ର–ବିଚାରଜ୍ଞ, ସୁମନ୍ତ୍ରମନ୍ତ୍ରୀ । ସୁମନ୍ତର–ଉତ୍ତମ ମନ୍ତ୍ର ।

୨୬ଶ ପଦ–ବିବେକବନ୍ତ ଓ ଉତ୍ତମ ବିଚାରକ ସୁମନ୍ତ୍ର ମନ୍ତ୍ରୀ ସେଠାକୁ ଯାଇଥିଲେ । ସେ ଏହିସବୁ କଥା ବିଚାରିଲେ ଓ ମୁନିଙ୍କୁ ଭକ୍ତି କରି ପଚାରିଲେ ।

୨୭ଶ ପଦ–ବେଜୟନ୍ତୀମାଳା–ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ସୁନାମପ୍ରସିଦ୍ଧ ମାଳା । ଧରଣୀକରତା–ସୃଷ୍ଟିକର୍ତ୍ତା । ବର୍ଷ–ଦେହ । ଧରୀତ୍ରାଣ–ରାଜା ।

୨୭ଶ ପଦ–‘‘ବୈଜୟନ୍ତୀ ମାଳା ଧାରଣକାରୀ ଜଗତର କର୍ତ୍ତା (ନାରାୟଣ) କେଉଁ ରାଜାର ବଂଶରେ ଦେହ ଧରି ଜାତ ହେବେ ।’’

୨୮ ପଦ–ବିଭ୍ରାଜିତ–ପ୍ରକାଶିତ ।

୨୮ଶ ପଦ–‘‘ଦୈବ ବଳରେ ବାତ୍ସଲ୍ୟରସରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇ ସେ ରାଜପୁରୀରେ ପ୍ରକାଶିତ ହେବେ ନା ବନରେ ଜାତ ହେବେ ?’’

୨୯ଶ ପଦ–ଶୀତକର–ଚନ୍ଦ୍ର । ଧବଳପକ୍ଷ–ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷ । ବିହାୟସ–ଆକାଶ ।

୩୦ଶ ପଦ–ଜୀବଞ୍ଜୀବ–ଚକୋର । କେରବ–କଇଁଫୁଲ ।

୨୯ଶ ଓ ୩୦ଶ ପଦ–‘‘ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷରେ ଚନ୍ଦ୍ର ଆକାଶରେ ଉଦିତ ହୋଇ ବିହାର କଲାପରି ବିଷ୍ଣୁ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇ ଚକୋର ରୂପେ ବନ୍ଧୁବର୍ଗଙ୍କୁ ତୋଷ କରିବେ ଓ କୁମୁଦରୂପେ ଭକ୍ତମାନଙ୍କୁ ଉଲ୍ଲାସ କରିବେକି ?’’

୩୧ଶ ପଦ–କର–କିରଣ, ବାହୁ । ବିଧୁ–ବିଷ୍ଣୁ, ଚନ୍ଦ୍ର ।

୩୧ଶ ପଦ–‘‘ପଦ୍ମସଦୃଶ ଶତ୍ରୁମାନଙ୍କର ବିନାଶକାରୀ ହୋଇ ଚନ୍ଦ୍ର ନାମକୁ ସାର୍ଥକ କରି ମହୀରେ ଉଦିତ ହେବେକି ?’’

୩୨ଶ ପଦ–ପେଶଳେ–କୋମଳ ଭାବରେ । ଉତ୍ତର–କୋଶଳ–ଅଯୋଧ୍ୟା ।

୩୨ଶ ପଦ–(ସୁମନ୍ତ୍ର ଏମନ୍ତ ପଚାରିବାରୁ) ସନତ୍‌ କୁମାର ପ୍ରସନ୍ନ ହୋଇ କହିଲେ, ‘‘ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଯୋଧ୍ୟାରେ ସେ କୁଶଳରେ ଜୀବନ ଧାରଣ କରିବେ ।’’

୩୩ଶ ପଦ–ରଥିଶ୍ରେଷ୍ଠ–ଉତ୍ତମ ଯୋଦ୍ଧା ।

୩୩ଶ ପଦ–‘‘ରଥିଶ୍ରେଷ୍ଠ ହରି ଦାଶରଥି ବୋଲାଇବେ (ଦଶରଥଙ୍କର ପୁତ୍ର ହେବେ) କବିମାନେ ତାଙ୍କ ଚରିତ୍ରକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ନାନା କବିତାରେ ଚିତ୍ତ ହରଣ କରିବେ ।’’

୩୪ଶ ପଦ–ସଚିବ–ମନ୍ତ୍ରୀ,(ସୁମନ୍ତ୍ର) । ଶଚୀବର ଭୂତି–ଇନ୍ଦ୍ର ସମ୍ପତ୍ତି । ଅଜନନ୍ଦନ କୌଶଲ୍ୟାବଲ୍ଲଭ–ଦଶରଥ ।

୩୪ଶ ଓ ୩୫ଶ ପଦ–ସୁମନ୍ତ୍ର(ଏହା ଶୁଣି) ଇନ୍ଦ୍ର ସମ୍ପତ୍ତି ଲାଭ କରି ସେଠାରୁ ବାହୁଡ଼ି ଗଲେ । ଦଶରଥଙ୍କୁ ବନ୍ଦନ କରି ‘ହରି ତୁମ୍ଭର ପୁତ୍ର ହୋଇ ଜାତ ହେବେ’–ଏହା କହି ସମସ୍ତ ବୃତ୍ତାନ୍ତ ସଂକ୍ଷେପରେ ଜଣାଇଲେ ଓ କହିଲେ, ‘‘ବୃଦ୍ଧକାଳରେ ଆପଣଙ୍କ ସୌଭାଗ୍ୟ ବୃଦ୍ଧିପ୍ରାପ୍ତ ହେଲା ।’’

୩୬ଶ ପଦ–ରଙ୍ଗ–କେଳି, କ୍ରୀଡ଼ା । ବନଦନିନ୍‌ଦ–ମେଘଧ୍ୱନି । ସାରଙ୍ଗ–ଚକୋର ।

୩୬ଶ ପଦ–ତୃଷାର୍ତ୍ତ ଚାତକ ମେଘଧ୍ୱନି ଶୁଣି ଖୁସିହେଲା ପରି ସୁମନ୍ତ୍ର ବଚନ ଶୁଣି ଆକୁଳିତ (ସନ୍ତାନ ନ ଥିବା ଯୋଗୁ) ଦଶରଥ ଆନନ୍ଦିତ ହେଲେ ।

୩୭ଶ ପଦ–ଯା–ବାଳୀ ଅନ୍ଧରୁତୀ–ଯାହାଙ୍କର ସ୍ତ୍ରୀ ଅରୁନ୍ଧତୀ (ବଶିଷ୍ଠ) । ଲଳିତା–ମନୋହର ।

୩୭ଶ ପଦ–ମନୋହର ଜଟା ବହନ କରିଥିବା ୠଷି ବାମଦେବ, ଜାବାଳି ଆଉ ଯାହାଙ୍କର ସ୍ତ୍ରୀ ଅରୁନ୍ଧତୀ ଅର୍ଥାତ୍‌ ବଶିଷ୍ଟ, ଏ ତିନିଜଣ ସେଠାରେ ପ୍ରବେଶ କଲେ ।

୩୮ଶ ପଦ–ବିମଳ ମଳିନ–ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ ପଦ୍ମ । ଲିପନ–ମୁଖ । ବସୁମତୀଶ–ରାଜା (ଦଶରଥ) ।

୩୯ଶ ପଦ–ଛତିଶ କୁଳୀନ–ସମସ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣ ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ (ବ୍ରାହ୍ମଣ) ।

୩୮ଶ ଓ ୩୯ଶ ପଦ–ଦଶରଥିରାଜା ଖୁସି ହେଉଥିବାର ଦେଖି ସେ ୠଷିମାନେ ମୁଖ–ପଦ୍ମରେ ନିର୍ମଳ ଆନନ୍ଦ ପ୍ରକାଶ କରି କହିଲେ, ଯମ ସଦୃଶ ‘‘ଭୟଙ୍କର ବ୍ରାହ୍ମଣ ପର୍ଶୁରାମର ବଧବାର୍ତ୍ତା ଶୁଣିଲକି ? ତୁମର ହର୍ଷ ଦେଖି ଏହା ଜଣାଯାଉଅଛି ।’’

୪୦ଶ ପଦ–ବାରିଧି–ସାଗର । ମନ୍ଦ–ଶନୈଶ୍ୱର । ନୃପଗଣେଶ୍ୱର–ନୃପତିଶ୍ରେଷ୍ଠ (ଦାଶରଥି) ।

୪୧ଶ ପଦ–ବୃହଭାନୁ–ଅଗ୍ନି । ଭାନୁ–ସୂର୍ଯ୍ୟ ।

୪୨ଶ ପଦ–ବିକୁଷକୁ–ଚନ୍ଦ୍ରକୁ । ପାଶ–ଫାନ୍ଦ । ପାଶ–ନିକଟ ।

୪୦ଶ, ୪୧ଶ, ୪୨ଶ ପଦ–ଶନିରୂପ ସାଗରର ମନ୍ଥନକାରୀ ମନ୍ଦର ପର୍ବତ ସଦୃଶ ନୃପଶ୍ରେଷ୍ଠ ଦଶରଥ ଆନନ୍ଦମୟ ସ୍ୱରରେ କହିଲେ, ‘‘ଅଗ୍ନି ଓ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କଠାରୁ ମୁଁ ଶୀତଳଗୁଣ ପାଇବି ଏବଂ ବିନ୍ଧ୍ୟ ପର୍ବତକୁ ହସ୍ତଉପରେ ରଖିବି । ଆଉ ମଧ୍ୟ ଚନ୍ଦ୍ରକୁ ହାତରେ ରଖିବାକୁ ଓ ବାୟୁକୁ ଫାଶରେ ବାନ୍ଧି ପାଖରେ ରଖିବାକୁ ମୁଁ ମନେକରେ ।’’

୪୩ଶ ପଦ–ଶିଷ୍ଟଉକ୍ତି–ମହଦ୍‌ବାକ୍ୟ ।

୪୩ଶ ପଦ–(ଦଶରଥ ଏପରି ଅସମ୍ଭବ କଥାମାନ କହିବାରୁ) ବଶିଷ୍ଟ ଧୀର ଭାବରେ (ସଂଶୟ ଚିତ୍ତରେ) ପଚାରିଲେ–କଥା କ’ଣ ? ସୁମନ୍ତ୍ର (ସମସ୍ତ କଥା କହି ଶେଷରେ) କହିଲେ–ସଂଶୟ ନାହିଁ ।

୪୪ଶ ପଦ–ସୁମନ୍ତ୍ରଙ୍କ କଥା ବୁଝିପାରି ବଶିଷ୍ଟ ହସି ହସି ସମ୍ମତି ପ୍ରଦାନ କରି କହିଲେ, ‘‘ବାଲ୍ମୀକି ମୂନି ଭବିଷ୍ୟ ପୁରାଣରେ ପୂର୍ବରୁ ଏହା ଲେଖିଅଛନ୍ତି ।’’

୪୫ଶ ପଦ–ବୈକୁଣ୍ଠ–ବିଷ୍ଣୁ । ଶ୍ରୁତିଅଛି–ଶୁଣାଅଛି । ଶ୍ରୁତି–ବେଦ । ସୁମୃତି(ସ୍ମୃତି)–ମନୁ ପ୍ରଭୃତି ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ର ।

୪୫ଶ ପଦ–‘‘ବିଷ୍ଣୁ ବୈକୁଣ୍ଠପୁରକୁ ଶୂନ୍ୟକରି ପୂର୍ଣ୍ଣାବତାର ହେବେ, ଏହା ବେଦଶାସ୍ତ୍ରରେ ବିଶେଷ ଭାବରେ ଶୁଣାଅଛି ।

୪୬ଶ ପଦ–ବିଧୁଶିଳ–ଚନ୍ଦ୍ରକାନ୍ତମଣି ।

୪୬ଶ ପଦ–ସେହି ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ଶରଣ ନେବା ଇଚ୍ଛାରେ ଆମ୍ଭେ ସ୍ୱଇଚ୍ଛାରେ ବୈବସୁତ ମନୁ ବଂଶରେ (ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶରେ) ପୁରୋହିତ ହେଇଅଛୁ ।’’

୪୭ଶ ପଦ–ଚନ୍ଦ୍ର ଯେପରି ଚନ୍ଦ୍ରକାନ୍ତ ମଣିକୁ ତରଳାଇ ଦିଏ, ସେହିପରି ମୁନିଙ୍କ ବାକ୍ୟ ଚନ୍ଦ୍ରପରି ହୋଇ ରାଜାଙ୍କର ଚିତ୍ତରୂପ ଚନ୍ଦ୍ରକାନ୍ତ ମଣିକୁ ବେଳକୁ ବେଳ ତରଳାଇଲା ।

୪୮ଶ ପଦ–ବ୍ରତ ସର୍ଜିତ–ବ୍ରତୀ ହୋଇ । ଅମରେ–ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ।

୪୮ଶ ପଦ–ସେହିଦିନୁ ସେ ବିଷ୍ଣୁ ପୁତ୍ର ହେବା ଇଚ୍ଛାରେ ଦ୍ରବ୍ୟ ବିତରଣ କଲେ, ବ୍ରତ ଆଚରଣ କଲେ, ଅପୂଜା ରହିଥିବା ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ପୂଜା କଲେ ।

୪୯ଶତ ପଦ–ଭୂସୁର–ପଣ୍ଡିତ । ସୁର–ଦେବତା । ମୋଦ–ଆନନ୍ଦ ।

୪୯ଶତ ପଦ–ବୈଷ୍ଣବ ବ୍ରାହ୍ମଣ, ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ପୂଜାକରି ସୋମନଙ୍କର ହର୍ଷ ବଢ଼ାଇଲେ-।-ଏସବୁ କର୍ମ ଶୁଭପ୍ରଦ ହେବାପାଇଁ ନିଜେ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ ବ୍ରତରେ ବ୍ରତୀ ହେଲେ ।

୫୦ଶତ ପଦ–ବ୍ୟବସ୍ଥିତେ–ଯଥାସମୟରେ ।

୫୧ଶତ ପଦ–ବିପନ–ସୂର୍ଯ୍ୟ । ତପନବଂଶୀ–ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶୀୟ ।

୫୦ ଓ ୫୧ ଶତ ପଦ–ସୂର୍ଯ୍ୟପରି ତେଜସ୍ୱୀ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶୀୟ ରାଜା ଦଶରଥ ପ୍ରତ୍ୟହ ମନରେ ଏହି ଚିନ୍ତା କରିବାରୁ ରାତ୍ରରେ ସେହି ଶୁଭସ୍ୱପ୍ନମାନ ଦେଖିଲେ । ଦିନକୁ ଦିନ ଚିନ୍ତାରୂପକ ଅନ୍ଧକାର ବିନାଶ ଲଭିଲା ।

୫୨ଶତ ପଦ–ପାତକ ବିନାଶ ନିମିତ୍ତ ଏ ଚରିତ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ ବାଉନ ପଦରେ ଏହା ରଚନା କଲେ ।

ତୃତୀୟ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ–ରାମକେରୀ)

[ଆଦ୍ୟଯମକ]

୧ମ ପଦ–ବିଦୂଷ–ପଣ୍ଡିତ । ରଞ୍ଜନ–ମନୋହର । ବିଦୂଷଣ–ପାପରହିତ ।

୨ୟ ପଦ–ବିଦିଗ ଦିଗରେ–ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗରେ ।

୩ୟ ପଦ–ବିଦଗଧ–ପଣ୍ଡିତ । ବିଦଗ୍‌ଧ–ଆକୁଳିତ, ଦୁଃଖିତ ।

୧ମ, ୨ୟ, ୩ୟ ପଦ–ହେ ପଣ୍ଡିତମାନେ ! ଅନୁରାଗ ବର୍ଦ୍ଧକ ଏହି ରସକୁ ମନଦେଇ ଶୁଣ-। ରାଜାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ନିଷ୍ପାପ ଧାର୍ମିକ ମିଥିଳାର ଅଧିପତି ଜନକଙ୍କ ଯଶ ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗରେ ଖ୍ୟାତ ଅଟେ । ସେ ସର୍ବଦା ଯଜ୍ଞ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଅତି ଚତୁର । ଗୋଟିଏ କନ୍ୟା ନ ହେବାରୁ ତାଙ୍କ ଚିତ୍ତ ଅତିଶୟ ଦଗ୍‌ଧ ହେଉଥାଏ ।

୪ର୍ଥ ପଦ–ବୃଷାଳ–ବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ । ମୁଖଶାଳା–ଯଜ୍ଞଶାଳା । ବୃଷାଶାପୁଁ–ଇନ୍ଦ୍ରଶାପରୁ । ମେନା–ମେନକା ନାମ୍ନୀ ଅପ୍‌ସରା ।

୪ର୍ଥ ଓ ୫ମ ପଦ–ବଡ଼ ଯଜ୍ଞଶାଳା କରିବା ନିମିତ୍ତ ଦିନେ ଭୂମି ଚାଷ କରୁ କରୁ ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଶାପମୁକ୍ତ ହୋଇ ମେନକା ଅପ୍‌ସରା ବିମାନରେ ବସି ଗଗନରେ ଗମନ କରୁଥିବାର ଦେଖିଲେ; ତାହାର (ମେନକାର) ଶୋଭାପୁଞ୍ଜରେ ଜନ ନୟନ ମୋହିତ ହୁଏ ।

୬ଷ୍ଠ ପଦ–ବୁଧଜନକ–ଚନ୍ଦ୍ର ।

୬ଷ୍ଠ ପଦ–(ମେନକାକୁ ଦେଖି) ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କର ପ୍ରତୀତ ହେଲା କଳଙ୍କବିହୀନ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଦିନରେ ଆକାଶରେ ଉଦେ ହୋଇଅଛନ୍ତିକି ?

୭ମ ପଦ–ବୃଷଭସ୍ୟା–ଇନ୍ଦ୍ରପୁରୀ । ବୃଷଭାଷା–ମନୋହର ଉକ୍ତି ।

୮ମ ପଦ–ବିହରିତରେ–ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗରେ । ସୁଧା–ଚନ୍ଦ୍ରିକା ।

୭ମ ଓ ୮ମ ପଦ–ମେନକା ସ୍ୱର୍ଗ ପୁରୀକୁ ଯାଉଥିବାରୁ ତାହାର ଚିତ୍ତ ବଡ଼ ଚଞ୍ଚଳ ଥିଲା । ତେଣୁ ଏହି ସୁନ୍ଦର ଉକ୍ତି ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ, ଚକୋରପକ୍ଷୀ ଚନ୍ଦ୍ର କିରଣ ପାନ କରି ବାରମ୍ବାର ବିହାର କରୁଅଛିକି ? ତା’ ଅପାଙ୍ଗଚଳନ ଦିଗ ବିଦିଗକୁ ବିଶେଷ ମନୋହର କରିଅଛି । (ନେତ୍ର ସହିତ ଚକୋର, ମୁଖ ସହିତ ଚନ୍ଦ୍ର ଓ ମୁଖର ଶୋଭା ସହିତ ଚନ୍ଦ୍ର କିରଣ ଉପମିତ)

୯ମ ପଦ–ବଳାରତିପୁରମଣ୍ଡନା–ସ୍ୱର୍ଗପୁର ମଣ୍ଡନକାରୀ (ମେନକା)

୯ମ ପଦ–ଇନ୍ଦ୍ରପୁର(ସ୍ୱର୍ଗପୁର) ମଣ୍ଡନ କାରିଣୀ ମେନକାର ଶୋଭାକୁ ଦେଖି ଜନକ ୠଷି ମନରେ ଭାବିଲେ–‘ ଏ ମୋର କନ୍ୟା ହୁଅନ୍ତାକି ?’’

୧୦ମ ପଦ–ବାଳାରୁଣାଧାରୀ–ଯେଉଁ ସ୍ତ୍ରୀର ଓଷ୍ଠ ନବୋଦିତ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର କର୍ଣ୍ଣପରି ।

୧୦ମ ପଦ–ବାଳସୂର୍ଯ୍ୟପରି ଯାହାର ଅଧର ଶୋଭାପାଏ, ଏପରି ଯେ ମେନକା, ଜନକ ୠଷିଙ୍କ ଚିତ୍ତ ଜାଣି କହିଲା, ‘‘ଏହିକ୍ଷଣି ଗୋଟିଏ ବାଳିକା ଅକସ୍ମାତ୍‌ ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ ।’’

୧୧ଶ ପଦ–ବଳାହକୁଁ–ପର୍ବତରୁ । ଈଶ୍ୱରଭୀରୁ–ପାର୍ବତୀ । ବଳାହକେ–ମେଘରେ । ଗନ୍ଧବତୀରୁ–ପୃଥିବୀରୁ ।

୧୧ଶ ପଦ–‘‘ପର୍ବତରୁ ପାର୍ବତୀ ଜାତ ହେଲାପରି, ମେଘରେ ବିଦ୍ୟୁତ୍‌ ପ୍ରକାଶ ପାଇଲାପରି, ପୃଥ୍ୱୀରୁ ସେ କନ୍ୟା ଜନ୍ମ ହେବ ।’’

୧୨ଶ ପଦ–ମଞ୍ଜୁଷ–ପେଡ଼ି । ରତ୍ନସଂପୁଟକ–ରତ୍ନ ଫରୁଆ ।

୧୨ଶ ପଦ–ଏହି ବାଣୀ ଶୁଣିଲା ସମୟରେ ବଣିକକୁ ରତ୍ନ ଫରୁଆ ପ୍ରାପ୍ତ ହେଲା ପ୍ରାୟ ଲଙ୍ଗଳ ଅଗରୁ ଗୋଟିଏ ମନୋହର ପେଡ଼ି ଜାତ ହେଲା ।

୧୩ଶ ପଦ–ବିଶ୍ୱମୋହିନୀ ଏ–ସଂସାରମୋହିନୀ କନ୍ୟାଟିଏ । ବିଶ୍ୱକର୍ମା–ଦେବଶିଳ୍ପୀ । କତ୍ରୀମପୁତ୍ରୀ–କୁଣ୍ଢେଇ । କଳବଶ–କଳଦ୍ୱାରା ।

୧୩ଶ ପଦ–ସେ ପେଡ଼ି ମଧ୍ୟରେ ସଂସାରମୋହିନୀ କନ୍ୟାଟିକୁ ଦେଖି ଜନକ ମହାହର୍ଷ ହେଇ ବିଚାରିଲେ, ‘ବିଶ୍ୱକର୍ମା ଏହି କୁଣ୍ଢାଇଟିକୁ ଯନ୍ତ୍ରଦ୍ୱାରା ଗଢ଼ିଅଛନ୍ତିକି ?’’ (ଯନ୍ତ୍ରନିର୍ମିତ କୁଣ୍ଢାଇ ହସ୍ତ ନିର୍ମିତ କୁଣ୍ଢାଇ ଅପେକ୍ଷା ସୁନ୍ଦର ହୁଏ)।

୧୪ଶ ପଦ–ବସୁନ୍ଧରାଭବା–ପୃଥିବୀସମ୍ଭୁତା । ବସୁ–ରତ୍ନ ।

୧୪ଶ ପଦ–କୃପାଳୁ ବିଧାତା କୃପଣକୁ ରତ୍ନ ଧରାଇଲା ପରି ଜନକୠଷି ଆନନ୍ଦ ମନରେ ପୃଥ୍ୱୀରୁ ଜାତ କନ୍ୟାକୁ–ପିତା ଦୁହିତାକୁ କୋଳ କଲା ପ୍ରାୟ କୋଳରେ ଧଇଲେ ।

୧୫ଶ ପଦ–ବିଶ୍ୱସୃକ– ବ୍ରହ୍ମା । ବିଶ୍ୱକେତୁ–ମଦନ, କନ୍ଦର୍ପ । କେତୁ–ପତାକା ।

୧୫ଶ ପଦ–ବ୍ରହ୍ମା ସମସ୍ତ ଶୋଭାକୁ ଏକତ୍ରିତ କରି ଏ କନ୍ୟା ଗଢ଼ିଅଛି । କନ୍ଦର୍ପ ଏହାଦ୍ୱାରା ଜଗତ ଜୟ କରିବ, ଏହି ଆଶରେ ପତାକା ଉଡ଼ାଇଲା ।

୧୬ଶ ପଦ–ସୀତା–ଲଙ୍ଗଳର ଅଗ୍ର ।

୧୬ଶ ପଦ–ଜନକଙ୍କ ସହିତ ବହୁତ ଋଷି ରୁଣ୍ଡ ହୋଇଥିଲେ । ସେମାନେ କହିଲେ, ‘‘ଏ ସୀତା ଯୋଗେ (ଲଙ୍ଗଳ ଅଗ୍ରରୁ) ଜାତ ହୋଇଅଛି, ତେଣୁ ଏହା ନାମ ସୀତା ହେଉ ।’’

୧୭ଶ ପଦ–ବିଧି–ବ୍ରହ୍ମା ।

୧୭ଶ ପଦ–‘‘ଏ ପୃଥିବୀରୁ ସମ୍ଭୂତ ହୋଇଅଛି, ତେଣୁ ବିଧାନରେ ଏହାର ନାମ ପୃଥିବୀ ହେଲା । ପୁଣି ଦୈବକ୍ରମେ ମିଥିଳା ପୁରର ଉତ୍ସବକାରଣୀ ଯୋଗ ଏ ମୈଥିଳୀ ନାମ ପାଇବ ।’’

୧୮ଶ ପଦ–ବିଦେହଜାୟା–କନ୍ଦର୍ପର ପତ୍ନୀ, ରତି ।

୧୮ଶ ପଦ–‘‘କୋଟି କୋଟି ରତି ଏକ ହେଲେ ଏହାକୁ ସମ ହେବେକି ? (ସମ ହେବେ ନାହିଁ) । ବିଦେହ ଦେଶରେ ଏ ଉଦ୍‌ଭବ ହୋଇଅଛି. ତେଣୁ ବିଦେହୀ ନାମ ପାଉ ।’’

୧୯ଶ ପଦ–ବିଦୁଷ–ପଣ୍ଡିତ । ବିଦୁଷଣ–ନିଷ୍କଳଙ୍କ ।

୧୯ଶ ପଦ–‘‘ପଣ୍ଡିତ ଜନକ ୠଷିଙ୍କ ପାଳନ ଯୋଗେ ଏହାର ନାମ ଜାନକୀ ହେବ । ଦୋଷରହିତ ଏହି ଜେମାର ଶୋଭାକୁ ଦେବାକୁ ଆଉକିଛି ଅଛିକି ?(ଆଉକିଛି ନାହିଁ) ।’’

୨୦ଶ ପଦ–ଉତ୍ପଳ–ପଦ୍ମ । ଲକ୍ଷ–ତୁଲ୍ୟ । ଯୋଜନ–ଚାରିକ୍ରୋଶ ।

୨୦ଶ ପଦ–‘ସେହି କନ୍ୟାର ବାସନାକୁ ପଦ୍ମ ବାସନା କା କି ଲକ୍ଷ ଦେବା ? ପାରିଜାତ ବାସନା ମଧ୍ୟ ତୁଚ୍ଛ ହୋଇଯିବ । ଦେହ ସୌରଭ ଯୋଜନେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚହଟୁଥିବାରୁ (ଏହାର) ଯୋଜନାଗନ୍ଧା ନାମ ସାର୍ଥକ ହେଲା ।’

୨୧ଶ ପଦ–ବଡ଼ଭି–ଚନ୍ଦ୍ରଶାଳାସୁର । ବଡ଼–ଭୀ–ଅତିଭୟ ।

୨୧ଶ ପଦ–ପାଳୁଥିବା ଧାଇମାନେ ଚନ୍ଦ୍ରଶାଳା ପୁରରେ ଦୋଳିରେ ଝୁଲାଇଲାବେଳେ ଯେଉଁ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟ ହେଲା, ତା’ ସହିତ ଆଉ କୌଣସି ଉପମା ସମାନ ନ ହୋଇ ବଡ଼ ଭୟ ପାଇଲେ ।

୨୨ଶ ପଦ–ହେମ–ସୁବର୍ଣ୍ଣ । ପଲକ–ଚକ୍ଷୁର ପକ୍ଷ୍ମପାତ ।

୨୨ଶ ପଦ–ଦୋଳିରେ ଶୋଇଥିବା ବେଳେ ଅନୁମିତ ହେଲା । ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣଦୁର୍ଗା ରୌପ୍ୟପଲଙ୍କରେ ଶୟନ କରି ଅଛନ୍ତିକି ? ସେହି ସମୟରେ କନ୍ୟା ପଲକ ପକାଇବାରୁ ଅନ୍ୟ ଉପମା ସବୁ ବାହାରି ପଡ଼ିଲେ ।

୨୩ଶ ପଦ–ବାଳକୀ ଲୀଳା–ବାଲ୍ୟାବସ୍ଥାର କ୍ରୀଡ଼ା କୌତୁକ । ଶୈବାଳ–ଶିଉଳି । କମଳକୋଷ– ପଦ୍ମକଢ଼ ।

୨୩ଶ ପଦ–ବାଳକାଳର କ୍ରୀଡ଼ା କୌତୁକରେ ସେ କନ୍ୟା ଅନ୍ତଃପୁରରେ ଥିବା ରମଣୀମାନଙ୍କୁ ମୋହିଲେ । ପଦ୍ମକଢ଼ ଉପରେ ଶିଉଳୀ ଶୋଭିତ ହେଲାପରି ତାଙ୍କ ମୁଣ୍ଡରେ ଥିବା ବାଳସବୁ ଶୋଭା ପାଇଲା ।

୨୪ଶ ପଦ–ବାଡ଼ବର–ଉତ୍ତମ କାନ୍ଥ । ବାଡ଼ବରେ–ସମୁଦ୍ର ମଧ୍ୟସ୍ଥ ଅଗ୍ନିରେ ।

୨୪ଶ ପଦ–କାନ୍ଥକୁ ଧରି ଆଉଜି ଉଭା ହେଲାବେଳେ ସେ କାନ୍ଥରେ ଲେଖାଥିବା ଚିତ୍ରପ୍ରତିମା ପ୍ରାୟ ଶୋଭା ଦିଶିଲେ । ସେହି ଶୋଭା ସହିତ ତୁଳନା କରିବାକୁ ଆଉ ଯେତେ ଉପମାସବୁ ଅଛି, ତାକୁ ବାଡ଼ବାଗ୍ନିରେ ପକାଇ ଦିଅ । (ଏହା ସହିତ ଉପସ୍ଥିତ ହେବାକୁ ଆଉ କେହି ସମ ନୁହଁନ୍ତି)

୨୫ଶ ପଦ–ବିଡ଼ମ୍ବ–ବିଳମ୍ବ ବା ଯାହା ଲମ୍ବିଅଛି । ନୂତନ ମଞ୍ଜରୀ–ନୂଆଲତା । ବିଡ଼ମ୍ବଣ–ନିନ୍ଦିତ, ବୃଥା ।

୨୫ଶ ପଦ–ସୀତାଙ୍କ ଟଳ ଟଳ ଗମନ [ଭଲରୂପେ ଚାଲି ଜାଣି ନ ଥିବା ହେତୁ] ପବନରେ ଦୋହୁଲୁଥିବା ନୂତନ ଲଳିତା ସଦୃଶ ଦେଖାଯାଏ । ତାଙ୍କ ଗତିବେଳେ ଅନ୍ୟଆଡ଼କୁ ଦୃଷ୍ଟିପାତ କରିବା ବୃଥା; (ତାଙ୍କ ଗତିର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଦିଗର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଲୁଚିଯାଏ)

୨୬ଶ ପଦ–ବଚକୁ–କଥାକୁ । ବାଚକେ–ବଚନରେ । ମୁକ–ମୌନ ।

୨୬ଶ ପଦ–ସେ କଥାକୁ ବାକ୍ୟରେ ପ୍ରକାଶ କରୁ କରୁ ଶୁଣିବା ଲୋକେ ପୁଣି ଶୁଣିବାକୁ ଉତ୍ସାହିତ ହେଲେ । ଶୁକ (ସୀତାଙ୍କ ସ୍ୱର ସହିତ ସମାନ ହେବା ପାଇଁ )ବଚ ଖାଇ ପଢ଼ିଲା, ତଥାପି ସମାନ ନ ହେବାରୁ ମୂକ ହୋଇ ରହିଲା ।

୨୭ଶ ପଦ–ବାଳିଶେ–ମୂର୍ଖମାନେ ।

୨୭ଶ ପଦ–ସେ ସୀତା କ୍ରମଶଃ ଶିଶୁଙ୍କ ସହିତ ଖେଳିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କଲେ । ସେତେବେଳର ଶୋଭାକୁ ଦେଖି କେବଳ ମୂର୍ଖମାନେ ରମ୍ଭା ଓ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ସହିତ ସମାନ ବୋଲି କହିବେ (ରମ୍ଭା ଓ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ଶୋଭା ମଧ୍ୟ ସେ ଶୋଭା ସହିତ ତୁଳନୀୟ ହୋଇ ନ ପାରେ)।

୨୮ଶ ପଦ–ବେଣୀ ତ୍ରିପୂର୍ବ ଅର୍ଥାତ ତ୍ରିବେଣୀ–ଗଙ୍ଗା, ଯମୁନା ଓ ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀତ୍ରୟର ସଙ୍ଗମସ୍ଥାନ । ନଭରୁ–ଆକାଶରୁ ।

୨୮ଶ ପଦ–ବେଣୀଦ୍ୱାରା ଶୋଭିତ ମଣ୍ଡଳରେ ଧଳା ଓ ଲାଲ ରଙ୍ଗର ଫୁଲ ଯତ୍ନରେ ମଣ୍ଡନ କଲେ; ତାହା ଦେଖି ମନେହୁଏ ତ୍ରିବେଣୀ–ଗଙ୍ଗା, ଯମୁନା, ସରସ୍ୱତୀ ଆକାଶରୁ ଖସି ପଡ଼ୁଅଛନ୍ତିକି ? (ଗଙ୍ଗାର ପାଣି ଧଳା, ଯମୁନା ପାଣି ଗାଢ଼ କଳା ଓ ସରସ୍ୱତୀର ପାଣି ଲାଲ ବର୍ଣ୍ଣ ଦେଖାଯାଏ)।

୨୯ଶ ପଦ–ବିଳମ୍ବିତ ଦମ୍ଭଚିତ୍ତରେ–ଧୈର୍ଯ୍ୟଶାଳୀ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କୁ !

୨୯ଶ ପଦ–କର୍ଣ୍ଣରେ କୁଣ୍ଡଳ ଝୁଲୁଥିବାର ଦେଖିଲେ ତାହା ଶାଙ୍କୁଳି ପରି ଆଖିକୁ ବାନ୍ଧି ରଖେ । ଧୈର୍ଯ୍ୟଶାଳୀ ଲୋକ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଚାହିଁଲେ ତା’ର ଆଖି ସେ ଫେରାଇ ପାରିବ ନାହିଁ ।

୩୦ଶ ପଦ–ବୟସଙ୍ଗତି–ଯୌବନର ପ୍ରଥମ ଅବସ୍ଥା ।

୩୦ଶ ପଦ–ସେ ସୁନ୍ଦରୀଶିରୋମଣି ସୀତା ଏ କାଳ ସୁଲଭ ରୀତିମାନଙ୍କୁ ଶେଷକରି ପ୍ରଥମ ଯୌବନ ସମୟର ଭିନ୍ନ ରୀତିମାନ ପ୍ରକାଶ କଲେ ।

୩୧ଶ ପଦ–ବିଭାକାଳରେ ନାରୀ ଯେପରି ପିଲାଦିନର ଅଳଙ୍କାରସବୁ ଛାଡ଼ି ଅନ୍ୟ ଅଳଙ୍କାରକୁ ଇଚ୍ଛା କରେ, ସେହିପରି ଯୌବନ କାଳରେ ପୁରାତନ କ୍ରୀଡ଼ା ଛାଡ଼ି ନୂତନ କ୍ରୀଡ଼ା କରିବାକୁ ସେ ମନ ବଳାଇଲେ ।

୩୨ଶ ପଦ–ବସନ୍ତଦୂତ–କୋକିଳ । ବସନ୍ତ–ରାଗବିଶେଷ ।

୩୨ଶ ପଦ–କୋକିଳ ଧ୍ୱନି କଲାବେଳେ ସୀତା ସେ ସ୍ୱନକୁ ଉପହାସ କରି ବସନ୍ତ ରାଗରେ ଗୀତ ବୋଲୁଥିଲେ । (ସୀତାଙ୍କ ସ୍ୱନ କୋକିଳ ସ୍ୱନଠାରୁ ଉତ୍କୃଷ୍ଟତର) ।

୩୩ଶ ପଦ–ବସନ୍ତ ବସନେ–ହଳଦିଆ ଲୁଗାରେ । ବସନ୍ତ ବସନ–ପୀତାମ୍ବର, ବିଷ୍ଣୁ ।

୩୩ଶ ପଦ–ସୀତା ହଳଦିଆଲୁଗା ପିନ୍ଧି ତା’ର କାନିରେ ଗଣ୍ଠି ଦେଇ କାନ୍ଧରେ ପକାଉଥିଲେ । ସେଥିରୁ ଜଣାଯାଉଥିଲା, ସେ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଦିନେ ନିଶ୍ଚୟ ମୋହିତ କରିବେ,–ଏହି ଗୁମାନରେ ଯେପରି କାନିରେ ଗଣ୍ଠି ପକାଇ ରଖୁଅଛନ୍ତି ।

୩୪ଶ ପଦ–ନାବୀ–କଛା । ବନ୍ଧଚିତ୍ରପଟ–ଚଉଷଠି ବନ୍ଧ ଚିତ୍ରିତ ଚିତ୍ରପଟ ।

୩୪ଶ ପଦ–ସେ ସୀତା ନାନାପ୍ରକାର ଛନ୍ଦରେ ନାବୀ ବାରମ୍ବାର ବନ୍ଧନ କଲେ । ଚଉଷଠି ବନ୍ଧ ଚିତ୍ରକୁ ଏକାନ୍ତରେ ଦେଖିବାକୁ ମନ ବଳାଇଲେ ।

୩୫ଶ ପଦ–ବନ୍ଦ–ବନ୍ଦନା କରି । ଅବରୋଧ– ଅନ୍ତଃସୁରରେ ।

୩୫ଶ ପଦ–ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡରେ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟପଣରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ସ୍ଥାନ ଦିଆଯାଇ ଯାହାକୁ ବନ୍ଦନା କରାଯାଏ, ଏପରି ଯେ ସୀତା, ସେ ଯୌବନକାଳ ହେବାରୁ ଅନ୍ତଃସୁରରେ ବନ୍ଦୀ ହୋଇ ରହିଲେ ।

୩୬ଶ ପଦ–ବତ୍ସରନବରୁ–ନଅବର୍ଷଠାରୁ । ବତ୍ସରେ–ଛାତିରେ ।

୩୭ଶ ପଦ–ବର୍ଣ୍ଣମାଳା–ଅକ୍ଷରମାଳା ।

୩୬ଶ ଓ ୩୭ଶ ପଦ–ନଅବର୍ଷ ହେବାରୁ ଦିନକୁ ଦିନ (ସୀତାଙ୍କ) ପ୍ରଭା ବଢ଼ିଲା । ବକ୍ଷସ୍ଥଳରେ କୁଚ ଅଙ୍କୁରିତ ହେବାରୁ ଏହି ଉତ୍‌ପ୍ରେକ୍ଷା ବହନ କଲା–ବର୍ଣ୍ଣମାଳା ପ୍ରାୟ ଯେଉଁ ରୋମାବଳୀ, ସେ ମହୁମାଛି ହେଲା । ସେହି ମହୁମାଛି ଉପରକୁ ଗତି କରୁଅଛିକି ? ଏହାହିଁ ବର୍ଣ୍ଣନାଯୋଗ୍ୟ ।

୩୮ଶ ପଦ–ସରଘାପନ୍ତି–ମଧୁମକ୍ଷିକାଗଣ ।

୩୯ଶ ପଦ–ବିକଳପ–କଳ୍ପନା । କ୍ରମୂକ–ଗୁଆ ।

୩୮ଶ ଓ ୩୯ଶ ପଦ–ସ୍ତନ୍ୟରୂପ କଳ୍ପଦ୍ରୁମରେ (ରୋମାବଳୀ ରୂପ ମହୁମାଛିମାନେ) ମଧୁ ସଞ୍ଚୁ ଅଛନ୍ତି–ଏହା ବିଶେଷ ଭାବରେ ଅନୁମାନ କରିବାର କଥା । ଅଥବା ସେ କଳ୍ପଦ୍ରୁମରେ ଫଳ ଫଳ କ୍ରମଶଃ ଗୁବାକଠାରୁ ତାଳ ଫଳ ସଦୃଶ ବୃଦ୍ଧି ପ୍ରାପ୍ତ ହେଲାକି ? କିମ୍ବା ସ୍ୱୟଂମ୍ଭୁ (ଯେ ସ୍ୱୟଂ ବର୍ଦ୍ଧିତ ହୁଅନ୍ତି) ଶିବଲିଙ୍ଗ ହୃଦରେ ବିଜୟ କଲେକି ?

୪୦ଶ ପଦ–ମହାବଳୀ କନ୍ଦର୍ପ ଶିବଙ୍କର ଶତ୍ରୁ ଅଟେ । ତେଣୁ ସେ ସଦ୍ୟ ବାଟୁଳି ବଳି ପ୍ରହାର କଲାକି ? ସେହି କୁଚାଗ୍ର ରୂପରେ ମନୋହର ଦିଶୁଅଛି (ବାଟୁଳି ବାଜି ଝଡ଼ି ପଡ଼ିବାର କଥା, ମାତ୍ର ଏ ବାଟୁଳି ସାଙ୍ଗେ ସାଙ୍ଗେ ତିଆରି ହୋଇଥିବାରୁ ଓଦା ଥିଲା ଓ କଳା ଦିଶୁଥିଲା । ସେହି କଳା ଓ ଓଦା ବାଟୁଳି ମହାଦେବଙ୍କ ଶିରରେ ବାଜି ଲାଖି ରହିଅଛିକି ?)

୪୧ଶ ପଦ–ବାସରେ–ଲୁଗାରେ । ଚୋଳ–କାଞ୍ଚଲା । କବଚ–ସାଞ୍ଜୁ ।

୪୧ଶ ପଦ–ସୌରଭାଙ୍ଗୀ ସୀତା କାମ ଭୟରୁ ସ୍ତନଶମ୍ଭୁକୁ ରକ୍ଷା କରିବାପାଇଁ ତାକୁ କାଞ୍ଚଲା ରୂପ କବଚରେ ଆଚ୍ଛାଦନ କରି ତା’ ଉପରେ ଲୁଗା ଘୋଡ଼ାଇଲେ । ଆଉ ମଧ୍ୟ ରତି ସେବା କଲେ (ରତି ସେବା କଲେ ରତିଙ୍କ ସ୍ୱାମୀ କାମଦେବ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହେବେ; ଅର୍ଥାତ୍‌ ରତି ରସରେ ଚିତ୍ତ ମଜ୍ଜିଲା) ।

୪୨ଶ ପଦ–ବନଧବ–ସିଂହ । ବନଧକେଶୀ–ମେଘର କର୍ଣ୍ଣପରି ଯାହାର କେଶର ବର୍ଣ୍ଣ । (ସୀତା)।

୪୨ଶ ପଦ–ସୀତାଙ୍କର କଟୀ କ୍ଷୀଣତାର ସିଂହକୁ ଜୟ କଲା । ତେଣୁ ସେହି ଜଳଧରକେଶୀ ସୀତା କଙ୍କିଣୀରୂପ ଜୟବାଦ୍ୟ ବଜାଇଲେ ।

୪୩ଶ ପଦ–ହଂସକୁ–ନୂପୁର । ମନ୍ଦ ସରଣେ–ମନ୍ଦଗତିରେ ।

୪୩ଶ ପଦ–ସୀତାଙ୍କର ଗମନ ଗଜ ଓ ହଂସର ଗତିକୁ ବଳି ପଡ଼ିବାରୁ ସେ ଧୀର ଗତି କଲାବେଳେ ବଳା ଓ ନୂପୁର ନାଦରେ ଗମନର ବଡ଼ିମାକୁ ଶୁଣାଇଲେ । (ତାଙ୍କ ଗତି ହଂସ ଓ ଗଜର ଗତିଠାରୁ ମଧ୍ୟ ମନ୍ଥର ହେଲା ।)

୪୪ଶ ପଦ–ବାରଣବୃକ୍ଷା–କଦଳୀ ବୃକ୍ଷ । ଊରୁ–ଜାନୁ । ଦୀକ୍ଷିତ–ଶୋଭିତ । ବାରଣଦନ୍ତ–ହସ୍ତୀଦନ୍ତ ।

୪୪ଶ ପଦ–ତାଙ୍କ ଊରୁଦ୍ୱୟ କଦଳୀ ବୃକ୍ଷର ଗର୍ବକୁ ଖର୍ବ କରି ତେଜ ପ୍ରକାଶ କଲା । (ତାହା ଦେଖି ମନେହେଲା) କୁନ୍ଦା ହୋଇଥିବ ହସ୍ତୀ ଦନ୍ତର ସ୍ତମ୍ଭରେ କୁଙ୍କୁମ ବୋଳା ହୋଇଛି କି-?

୪୫ଶ ପଦ–ମୃଣାଳ–ପଦ୍ମନାଡ଼ ।

୪୫ଶ ପଦ–ବାହୁର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଦେଖି ପଦ୍ମନାଭ (ଅସମାନ ହେବାରୁ) ଦେହରେ କଣ୍ଟା ବହନ କଲା । ତହିଁରେ ବାଜୁବନ୍ଧ ଓ ତାଡ଼ ଦିଆଯିବାରୁ ମନେକରୁଛି,–ସେ ଦୁହେଁ (ବାହୁକୁ) ପୂଜା କରୁଅଛନ୍ତିକି ? କିମ୍ବା–ବାଜୁବନ୍ଧ ଓ ତାଡ଼ ଦୁହେଁ ବାହୁରେ ଲାଗିବାରୁ ନିଜେ ବାହୁଯୋଗୁ (ପୂଜ୍ୟ ହେଲେ) ଆଦର ଲଭିଲେ ।

୪୬ଶ ପଦ–ବିଭୂଷଣ–ମଣ୍ଡନ । ଭୂଷାନିଚୟ–ଅଳଙ୍କାର ସମୂହ ।

୪୬ଶ ପଦ–ସୀତାଙ୍କ ସହିତ ତୁଲ୍ୟ ହେବାକୁ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡରେ ଆଉକିଛି ନାହିଁ । ତେଣୁ ମନେହୁଏ, ବ୍ରହ୍ମା ସେ ହସ୍ତରେ ଥିବା ବଳୟର ନାମ ଅତୁଲ୍ୟ ରଖିଅଛନ୍ତି ।

୪୭ଶ ପଦ–ପୃଥିବୀର ସମସ୍ତ ସୁନ୍ଦରୀ ନାନା ଅଳଙ୍କାରରେ ଭୂଷିତ ହୋଇସୁଦ୍ଧା ସୀତାଙ୍କ ସହିତ ସମକକ୍ଷ ହେବେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ସୋମନେମନେ(ଅଳଙ୍କାରମାନେ) କଲେ–ସୀତା ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ପ୍ରଭୁ । ଆମ୍ଭେ ତାଙ୍କୁ ସମକକ୍ଷ ନୋହୁ । (ଅଳଙ୍କର ସବୁ ସୁନ୍ଦରୀମାନଙ୍କର ଭୂଷଣ । ମାତ୍ର ସେହି ଅଳଙ୍କାରମାନ ସୀତାଙ୍କୁ ଦେଖି ମନେକଲେ, ସୀତା ଆମର ପ୍ରଭୁ, ଆମେ ତାଙ୍କର ଭୂଷଣ ହେବା ତ ଦୂରେ ଥାଉ, ତାଙ୍କ ସମକକ୍ଷ ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରିବୁ ନାହିଁ ) ।

୪୮ଶ ପଦ–ସେ ତାଡ଼କାକୁ ବଦଳାଇ ତା’ ପରିବର୍ତ୍ତରେ ବନ୍ଦିଆ [କର୍ଣ୍ଣାଳଙ୍କାର ବିଶେଷ] ଶ୍ରବଣରେ ମଣ୍ଡନ କଲେ । ତହିଁରେ ଯେଉଁ ଆଖି ପଡ଼ିବ, ସେ ବନ୍ଦୀ ନ ହୋଇ କୁଆଡ଼େ ଯିବ ? [ସେହି ବନ୍ଦିଆଠାରେ ଆଖି ଟାଣି ହୋଇ ରହିବ ।]

୪୯ଶତ ପଦ–ବାଳୀ–ସୀତା, କର୍ଣ୍ଣାଳଙ୍କାର ବିଶେଷ । ଶେଷେ–ଶେଷଦେବଙ୍କଦ୍ୱାରା, ଅନନ୍ତଦ୍ୱାରା ।

୪୯ଶତ ପଦ–ସୀତା ବାଳୀ, ଝଲ୍‌କଫାଶିଆ, କାନଫୁଲ ଓ ମଲ୍ଲୀକଢ଼ୀ (ମଲକଢ଼ୀ) ପ୍ରଭୃତି କର୍ଣ୍ଣଭୂଷଣରେ ଭୂଷିତ ହୋଇ ଯେଉଁ ଅନିବର୍ଚନୀୟ ଶୋଭା ଧାରଣ କରିଥିଲେ, ତାହା ଶେଷଦେବ ସହସ୍ରମୁଖରେ ସୁଦ୍ଧା ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ପାରିବେ ନାହିଁ ।

୫୦ଶତ ପଦ–ସୁମନରେ–ଫୁଲରେ ।

୫୦ଶତ ପଦ–ତାହାଙ୍କର ନାନାଜାତି ଫୁଲରେ ମଣ୍ଡିତ ହୋଇଥିବା ଜୁଡ଼ା ଦର୍ଶକମାନଙ୍କର ଧୈର୍ଯ୍ୟ ଲୋପକାରୀ ଥିଲା । ଏଣୁ ଥରେ ମାତ୍ର ତାହାକୁ ଦେଖିଲେ, ସେହି ଶୋଭା ଦର୍ଶନରୁ ମନକୁ ଫେରାଇ ଆଣିବା କଷ୍ଟକର ହେଉଥିଲା ।

୫୧ଶତ ପଦ–ଇକ୍ଷଣ–ନେତ୍ର । ଗତାଗତ–ଗମନାଗମନ । ଅଞ୍ଜନ–କଜ୍ଜ୍ୱଳ । ଜ୍ୱଳିତ–ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ।

୫୨ଶତ ପଦ–କୁରଙ୍ଗ–ମୃଗ । ମୀନ–ମତ୍ସ୍ୟ । କନେ–ଅରଣ୍ୟରେ, ଜଳରେ ବାଜୀକାର–ଘୋଟକ ସମୂହ, ପକ୍ଷୀମାନେ ।

୫୧ଶତ ଓ ୫୨ଶତ ପଦ–ମୃଗସମୂହ ଓ ମୀନସମୂହ ଅତିଶୀଘ୍ର ଗମନାଗମନ କରୁଥିବାରୁ ସୀତାଙ୍କର ଆଖିକୁ ଶର ଏବଂ ସେଥିରେ ଅତି ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ କଜ୍ଜ୍ୱଳ ଲାଗିଥିବାରୁ ବିଷବୋଳା (ଶର) ବୋଲି ଭାବି କେଜାଣି ଆମ ଦେହରେ ବାଜିବ, ଏହି ଆଶଙ୍କାରେ ଅରଣ୍ୟ ଓ ଜଳରେ ପ୍ରବେଶ କଲେ । କିନ୍ତୁ ଘୋଡ଼ା ଓ ପକ୍ଷୀମାନେ ତାହାଙ୍କ ନେତ୍ରରେ ଗତି ସହିତ ସମାନ ହେବାପାଇଁ ଶୀଘ୍ରଗତିର ଅଭ୍ୟାସରେ ଲାଗିଲେ । (ଅର୍ଥାତ୍‌ ମୃଗ, ମୀନ, ଘୋଟକ ଓ ପକ୍ଷୀମାନଙ୍କର ଗତିଠାରୁ ତାଙ୍କ ନେତ୍ରରେ ଗତି ବଳି ପଡ଼ିଥିଲା) ।

୫୩ଶତ ପଦ–ବର୍ତ୍ତୁଳ–ଗୋଲ । ଫୁଲେ–ଫୁଲି ଉଠୁଥିବା । ଆଜନ୍ମ–ପିଲାଦିନରୁ ।

୫୩ଶତ ପଦ–ପିଲାଦିନରୁ ବ୍ରହ୍ମଚାରୀ ହୋଇଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା (ନିଶ୍ୱାସ ନେବା ସମୟରେ) ଫୁଲି ଉଠୁଥିବା ତାହାଙ୍କ ନାକପୁଡ଼ା ନିକଟରେ ଦୋହଲୁଥିବା ଗୋଲ ମୁକ୍ତାକୁ ଦେଖି କେଉଁ ଲୋକ ବର୍ତ୍ତିବ ?

୫୪ଶତ ପଦ–ରକ୍ତର ଫୁଲ–ବଧଲୀ ଫୁଲ । ଅଧର–ଓଠ ।

୫୪ଶତ ପଦ–ବଧୁଲୀ ଫୁଲ (ସାତରାଡ଼ିଆ ଫୁଲ । ସୀତାଙ୍କର ଓଷ୍ଠ ସହିତ ବନ୍ଧୁତା କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରିବାରୁ, ତାହାର ନାମ ବନ୍ଧୁକ ହେଲେ (ଅର୍ଥାତ ତାଙ୍କର ଓଷ୍ଠ ବଧୁଲୀ ଫୁଲ ପରି ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ)।

୫୫ଶତ ପଦ–ବଧୂ–ବୋହୂ, ଏଠାରେ ସୀତା । ଅଧର–ନ୍ୟୂନ ।

୫୫ଶତ ପଦ–ସୀତାଙ୍କର ଓଷ୍ଠ ବଧୂଲୀର ସମାନ ଥିବାରୁ ତାହାଙ୍କୁ ବଧୂଲୀ ଅଧରା କହିବା ଉପଯୁକ୍ତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସେପରି ଅର୍ଥ କରିବା ଠିକ୍‌ ନୁହେଁ, ଯେହେତୁ ସୀତା ସେହି ବଧୁଲୀ–ଅଧର (ଓଷ୍ଠ) ଉପରେ ହାସ ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି । (ଅର୍ଥାତ୍‌ ବଧୂଲୀକୁ ଉପହାସ କରନ୍ତି) ଅତଏବ ‘ବଧୂଲୀ’ ରକ୍ତକ ଫୁଲ ତାହାଙ୍କର ଓଷ୍ଠଠାରୁ ‘ଅଧର’ ନ୍ୟୂନ ଅଟେ ।

୫୬ଶତ ପଦ–ମୋତି–ଶୁକ୍ଳ ହୀରା । ମାଣିକ୍ୟ–ପଦ୍ମରାଗମଣି । ବିଭବ–ସମ୍ପତ୍ତି, ଏଠାରେ ଉତ୍‌କର୍ଷ ।

୫୬ଶତ ପଦ–ସୀତାଙ୍କର ଓଷ୍ଠରୂପୀ ପଦ୍ମରାଗମଣିର ପାତ୍ର ଦନ୍ତରୂପୀ ହୀରା ସମୂହକୁ ଧାରଣ କରିଅଛି (ଅର୍ଥାତ୍‌ ତାହାଙ୍କର ଅତି ସ୍ୱଚ୍ଛ ଦନ୍ତପଙ୍‍କ୍ତି ଓଷ୍ଠର ରକ୍ତିମାଦ୍ୱାରା ସମୟ ସମୟରେ ରଞ୍ଜିତ ହେଉଅଛି) । ଏଣୁ ମନେହୁଏ, ଯେଉଁ ଶୋଭାର ଉତ୍କର୍ଷ ଚିତ୍ରରେ ଦେଖାଇ ହେବ ନାହିଁ, ତାହାକୁ କିଏ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବ ?

୫୭ଶତ ପଦ–ସୀତା ପ୍ରତିଦିନ ଯେଉଁସବୁ ଅଳଙ୍କର ଧାରଣ କରନ୍ତି, ତାହାଙ୍କର କାନ୍ତି ସେହି ଅଳଙ୍କାରମାନଙ୍କର ଅଳଙ୍କାର ପରି ଦେଖାଯାଏ । (ଅର୍ଥାତ୍‌ ସୀତା ଅଳଙ୍କାରର ଅଳଙ୍କାର ଅଟନ୍ତି)।

୫୮ଶତ ପଦ–ବଦନ–ମୁଖ । ଲକ୍ଷ–ଉପମା ।

୫୮ଶତ ପଦ–ଆନନ୍ଦଦାୟକ ଗୁଣରେ ଚନ୍ଦ୍ର, କାନ୍ତିରେ ଦର୍ପଣ ଓ ସୁଗନ୍ଧିରେ ପଦ୍ମ, ସୀତାଙ୍କ ମୁଖଠାରୁ ଊଣା ଅଟନ୍ତି । ଅତଏବ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବସ୍ତୁର ନାମ ମୁଖରେ ଉଚ୍ଚାରଣ କରି ଉପମା ଦେବା ଠିକ୍‌ ନୁହେଁ ।

୫୯ତମ ପଦ–ବରବର୍ଣ୍ଣିନୀ–ପୀତବର୍ଣ୍ଣା । ରସଲତା–ଶୃଙ୍ଗାରରସ ରୂପ ଲତା । ପୁଷ୍ପବତୀ–କୁସୁମବତୀ, ଯୁବତୀ ।

୫୯ତମ ପଦ–ସେହି ସୁନ୍ଦରୀ ସୀତା ଯୌବନରେ ପଦାର୍ପଣ କରିବାରୁ ‘ତାହାଙ୍କର ସ୍ୱୟଂବର ନିମିତ୍ତ ରାଜାମାନଙ୍କୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରିବା’–ଏହି କଥା ଜନକ ଋଷିମାନଙ୍କ ନିକଟରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ ।

୬୦ତମ ପଦ–ବାଚିଲେ–କହିଲେ । ଶିବଚାପ–ଶିବଧନୁ । ବାରିଜଗନ୍ଧା–ପଦ୍ମଗନ୍ଧା ।

୬୦ତମ ପଦ–ଏହା ଶୁଣି ବାଲ୍ମୀକି ମୁନି କହିଲେ, ‘‘ଯେ ଶିବଧନୁ ଟେକିବାକୁ ସମର୍ଥ ହେବ, ତାହାକୁ ପଦ୍ମିନୀ ସୀତାଙ୍କୁ ପ୍ରଦାନ କରିବା ।’’

୬୧ତମ ପଦ–ବୋଧକର–ଭାଟ ।

୬୧ତମ ପଦ–ଜନକ ‘ହରଧନୁ’ ଟେକିବା ପଣରେ ରାଜିହୋଇ ସ୍ୱୟଂବର ସଭାର ସମସ୍ତ ଯୋଗାଡ଼ କରି ଖ୍ୟାତନାମ ଭାଟମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ରାଜାମାନଙ୍କ ନିକଟକୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ ପଠାଇଲେ ।

୬୨ତମ ପଦ–ସେହି ସ୍ୱୟଂବର ସୀତାଙ୍କର ସଦା ମୋ ହୃଦୟରେ ଜାଗିଉଠୁ । ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ ଏହିକଥା କହି ବାଷଠିପଦରେ ଏ ଛାନ୍ଦ ଶେଷ କଲେ ।

ଚତୁର୍ଥ ଛାନ୍ଦ

ରାଗ–ମାଳବଗଉଡ଼ା

୧ମ ପଦ–ବୃଜିନ ନାଶ–ପାପ କ୍ଷୟକର ।

୧ମ ପଦ–ଯେଉଁମାନଙ୍କର ବାକ୍ୟ ଓ ଅଭିଧାନରେ ଉତ୍ତମ ପ୍ରବେଶ ଅଛି, ସେମାନେ ପାପ କ୍ଷୟକର ଏହି ଚରିତକୁ ମନଦେଇ ଶୁଣନ୍ତୁ ।

୨ୟ ପଦ–ବୃଷ୍ଟିହୀନ–ବର୍ଷାଶୂନ୍ୟ । ନରପତି–ରାଜା ।

୨ୟ ପଦ–ଚମ୍ପାବତୀ ନଗରୀରେ ବାରବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବର୍ଷା ନ ହେବାରୁ ଲୋମପାଦ ରାଜା (ଚମ୍ପାବତୀର ରାଜା) ଅତ୍ୟନ୍ତ ଚିନ୍ତିତ ହେଲେ ।

୩ୟ ପଦ–ଯୋଗୀନ୍ଦ୍ର–ତପସ୍ୱୀ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ।

୩ୟ ପଦ–ଯୋଗୀମାନେ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନୀ ସତ୍ୟ ମନେକଲା ପରି, ଲୋମ ପାଦ ‘ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ ଆସିଲେ ବର୍ଷା ହେବ’ ଏହି କଥାକୁ ସତ୍ୟ ମନେକରିଥିଲେ ।

୪ର୍ଥ ପଦ–ବଜ୍ର–ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଅସ୍ତ୍ର, ହୀରା । ଶତମନ୍ୟୁ–ଇନ୍ଦ୍ର ।

୪ର୍ଥ ପଦ–(ଲୋମପାଦ ରାଜା) ଇନ୍ଦ୍ର ନିଜର ଅସ୍ତ୍ର ବଜ୍ରକୁ ଧରିଥିବାରୁ ଯେପରି ତେଜୀୟାନ୍‌ ଅଟନ୍ତି, ସେହିପରି ‘ବଜ୍ର’ ହୀରା ଥିବାରୁ ଅତି ତେଜୀୟାନ୍‌ ଦେଖାଯାଉଥିବା ପଞ୍ଚରତ୍ନ ଥାଳୀ(ଲୋମପାଦ ରାଜା) ନିଜ ନଗରରେ ବୁଲାଇଲେ।

୫ମ ପଦ–ପଦୁରାଗ–ମରକତମଣି, ପଦଗ୍ରତି ସ୍ନେହ । ସବିତା–ସୂର୍ଯ୍ୟ । ମରକତୀ–ମରକତ ସମ୍ବନ୍ଧୀ, କନ୍ଦର୍ପର ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ।

୫ମ ପଦ–ସେ ଥାଳୀ ପଦ୍ମରାଗ ମଣିର ତେଜରେ ରଞ୍ଜିତ ହୋଇ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ପରି ଦେଖାଯାଉଛି । ତାହା ଦେଖି ମନେହୁଏ–ସୂର୍ଯ୍ୟପଦ୍ମଠାରେ ସ୍ନେହ କରି ତାହାର ବିକାଶ ନିମିତ୍ତ ନିଜର ତେଜକୁ ତାହା ଉପରେ ନିକ୍ଷେପ କରନ୍ତି (ଅର୍ଥାତ୍‌ ସୂର୍ଯ୍ୟକିରଣ ପଡ଼ିଲେ ପଦ୍ମ ଫୁଟେ) ଅତଏବ ଏହି ଥାଳୀରେ ‘ପଦ୍ମ–ରାଗ’ ପଦ୍ମ ପ୍ରତି ସ୍ନେହ ଥିବାରୁ ଥାଳୀଟି ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ପରି ତେଜୀୟାନ୍‌ ହୋଇଅଛି । ଆଉ ମଧ୍ୟ ସେହି ଥାଳୀ ରତିଙ୍କ ପରି ସୁନ୍ଦର ଦେଖା ଯାଉଛି, କାରଣ ରତି ସବୁବେଳେ କନ୍ଦର୍ପର ନିକଟରେ ଥା’ନ୍ତି । ଏହି ଥାଳୀ ମଧ୍ୟ ‘‘ମରକତୀ’’ ମରକତ ମଣିର ସମ୍ବନ୍ଧକୁ ପାଇଅଛି; ଅର୍ଥାତ୍‌ ପଦ୍ମରାଗ ମଣି ଏଥିରେ ଅଛି ।

୬ଷ୍ଠ ପଦ–ବିଦ୍ରୁମେ–ପୋହଲାରେ, ନୂତନ ପତ୍ରରେ । ଅଟବୀ–ଅରଣ୍ୟ । ମୋତି–ମୁକ୍ତା । ଶୁକ୍ତି–ଶାମୁକା ।

୬ଷ୍ଠ ପଦ–ସେହି ଥାଳୀ ମଧ୍ୟରେ ଅତି ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ପୋହଳା ଥିବାରୁ ନବପଲ୍ଲବ ଧାରଣ କରି ଅତି ମନୋହର ଦେଖାଯାଉଥିବା ଅରଣ୍ୟପରି ଦିଶୁଅଛି । ଆଉ ମଧ୍ୟ ଏହା ମଧ୍ୟରେ ମୁକ୍ତା ଥିବାରୁ, ମୁକ୍ତାଗର୍ଭ ଶାମୁକାପରି ଶୋଭା ପାଉଛି । ଏହିପରି ଏ ତିନି ପଦରେ ଶେଷ୍ଳାର୍ଥ ରହିଛି ।

୭ମ ପଦ–ରତା–ଆଗ୍ରହାନ୍ୱିତା । ଆଜନ୍ମତପସ୍ୱୀ–ଆଜନ୍ମବ୍ରହ୍ମଚାରୀ ।

୭ମ ପଦ–ବେଶ୍ୟାଶ୍ରେଷ୍ଠା ଜରତା ସେହି ପଞ୍ଚରତ୍ନ ଥାଳୀକୁ ଆଗ୍ରହ ସହିତ ନେଇ ବନରୁ ଆଜନ୍ମ ବ୍ରହ୍ମଚାରୀ ସେହି ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗଙ୍କୁ ‘ଆଣିବି’’ ବୋଲି କହିଲା ।

୮ମ ପଦ–‘‘ଷଣ୍ଢ ଯେଉଁ ପରି ଗାଈର ପଛେ ପଛେ ଗୋଡ଼ାଇ ଆସେ, ମୁଁ ସେହିପରି ତାଙ୍କୁ ବେଦ ପଢ଼ା ଛଡ଼ାଇ ମୋର ପଛେ ପଛେ ଦୌଡ଼ାଇ ଆଣିବି ।’’

୯ମ ପଦ–ବର୍ଦ୍ଧକୀ–ବଢ଼େଇ । ବେଶୁ–ଘର । ମହାମନୋରମ–ଅତି ସୁନ୍ଦର ।

୯ମ ପଦ–‘‘ବଢ଼ାଇ ଡକାଇ ଅତି ସୁନ୍ଦର ଘରପରି ଗୋଟିଏ ନୌକା ସଜାଇ ଦିଅ ।’’

୧୦ମ ପଦ–‘‘ତହିଁରେ ନାନାପ୍ରକାର ଜିନିଷ ରଖି ଅବିକଳ ଗୋଟିଏ ଜଙ୍ଗଲ ପରି କରିଦିଅ । ଏହି କଥା ଜରତା ରାଜାଙ୍କୁ କହିଲା ।

୧୧ଶ ପଦ–ବଚସ୍କର–ଆଜ୍ଞାବହ । ନୃପତି–ରାଜା । ସାମନ୍ତ–ମୁନିବ । ଭୃତ୍ୟ–ଚାକର । ବାରନାରୀ–ବେଶ୍ୟା ।

୧୧ଶ ପଦ–ଭୃତ୍ୟମାନେ ତାଙ୍କ ସାମନ୍ତଙ୍କର ଆଜ୍ଞାବହ ହେଲା ପରି, ଲୋମପାଦ ରାଜା ତାହାର ଆଜ୍ଞା ପାଳନ କରିଥିଲେ । ଜରତା ବାରଜଣ ବେଶ୍ୟାଙ୍କ ସହ ଅନୁକୁଳ କରି ବାହାରିଲା ।

୧୨ଶ ପଦ–ତରଣୀ–ନୌକା, ସୂର୍ଯ୍ୟ । ଅଙ୍କେ–କୋଳରେ, ମଧ୍ୟରେ । ଛାୟା–ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ।

୧୨ଶ ପଦ–ସେହି ବେଶ୍ୟାମାନେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ କୋଳରେ ଛାୟାଦେବୀ ବସିଲାପରି ନୌକାର ମଧ୍ୟରେ ବସିଲେ ଏବଂ ଯିବା ସମୟରେ ଗତି କରୁଥିବା ପଦ୍ମପରି ଦେଖାଗଲେ ।

୧୩ଶ ପଦ–ଉଡୁପ–ନୌକା, ଚନ୍ଦ୍ର । ତାରାଳି–ସୁନ୍ଦରୀ ସଖୀଗଣ, ତାରାସମୂହ । ବ୍ୟଗ୍ରବନ୍ତ–ଶୀଘ୍ର ।

୧୩ଶ ପଦ–ଚନ୍ଦ୍ର ତାରାଗଣରେ ବେଷ୍ଟିତ ହୋଇ ଉଡୁପ ନାମରେ ଖ୍ୟାତି ଲାଭ କରି କେବଳ ରାତ୍ରିରେ ଗମନ କରନ୍ତି; ମାତ୍ର ନୌକା ‘ତାରାଳି’ ସୁନ୍ଦରୀ ବେଶ୍ୟା ସମୁହଦ୍ୱାରା ବେଷ୍ଟିତ ହୋଇ ଦିନ ଓ ରାତିରେ ଶୀଘ୍ର ଗତି କରୁଅଛି ।

୧୪ଶ ପଦ–ସତ୍ୟବାକ–କାକ । ବିଘନ–ପୂର୍ଣ୍ଣ । ସତ୍ୟବାକେ–ଋଷିମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ।

୧୪ଶ ପଦ–ଯେଉଁ ନଦୀରେ ସେହି ନୌକା ଚଳୁଅଛି, ତାହାର ଉଭୟ କୂଳ କାକ ଶୂନ୍ୟ, ଋଷିପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ପଶୁ ସଂକୁଳ ମହାରଣ୍ୟ ଅଟେ ।

୧୫ଶ ପଦ–ବାଜୀ–ଅଶ୍ୱାରୋହୀ, ବାଣୁଆ, ପକ୍ଷୀ ।

୧୫ଶ ପଦ–ସେହି ଅରଣ୍ୟ ଏପରି ନିବିଡ଼ ଯେ, ସେଥିରେ ଅଶ୍ୱାରୋହୀ ଶିକାରୀ ପ୍ରବେଶ କରିବା ତ ଦୂରର କଥା, ଶର ସୁଦ୍ଧା ପ୍ରବେଶ କରିପାରେ ନାହିଁ । ଏଣୁ ପକ୍ଷୀମାନେ ଭୟଶୂନ୍ୟ ହୋଇ କ୍ରୀଡ଼ା କରନ୍ତି ।

୧୮ଶ ପଦ–ବିପର୍ଯ୍ୟୟ–ଶୂନ୍ୟ । ପଲାଶୀ–ମାଂସଭୋଜୀ ପ୍ରାଣୀ, ବୃକ୍ଷ । ଆତପ–ସୂର୍ଯ୍ୟକିରଣ । ପ୍ରଭା–ତେଜ । ତପ–ତପସ୍ୟା ।

୧୯ଶ ପଦ–ବିଭୂତି–ଧନ, ଭସ୍ମ । କାମ–କନ୍ଦର୍ପ, ଅଭିଳାଷ ।

୨୦ଶ ପଦ–ବଲ୍ଲରୀ–ଲତା । ବଲ୍ଲକୀ–ବୀଣା ।

୨୧ଶ ପଦ–ପଞ୍ଚଶର–କନ୍ଦର୍ପ ।

୧୬ଶରୁ୨୧ଶ ପଦ–ବାମାକ୍ଷୀ, କାମମୋହିନୀ ପ୍ରଭୃତି ବେଶ୍ୟାମାନେ ଜରତା ଓ ଚାମରକେଶୀ ସହିତ ନାବକୁ ଆଶ୍ରମରେ କିଛି ଦୂରରେ ରଖି, ତପୋବନରେ ପ୍ରବେଶ କରି ଦେଖିଲେ ଯେ, ସେହି ବନ ସିଂହ, ବ୍ୟାଘ୍ର ପ୍ରଭୃତି ହିଂସ୍ର ଜନ୍ତୁ ଶୂନ୍ୟ, ବୃକ୍ଷ ସଂକୁଳ ହୋଇଥିବାରୁ ସୂର୍ଯ୍ୟକିରଣ ଶୂନ୍ୟ ଓ ଋଷିମାନଙ୍କର ତପଃ ପ୍ରଭାବରେ ପବିତ୍ରିତ ଅଟେ । ସେହି ବନରେ ବାସ କରୁଥିବା ଋଷିମାନେ ଧନ ପ୍ରତି ଅନିଚ୍ଛା ପ୍ରକାଶ କରି, ଭସ୍ମ ବୋଳି ହୋଇ, ସମସ୍ତ ଇନ୍ଦ୍ରୟସୁଖ ପରିତ୍ୟାଗପୂର୍ବକ ମୁକ୍ତିକାମନା କରୁଅଛନ୍ତି । ଏଣୁ ସେମାନେ ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗଙ୍କୁ ନିଜ ନିଜ ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ କରାଇବା ନିମିତ୍ତ ଲତନ୍ତରାଳରେ ରହି ସପ୍ତସ୍ୱରରେ ବୀଣା ବଜାଇ ଗୀତ ଗାନ କଲେ । କାରଣ ସେମାନେ ଭାବି ସ୍ଥିର କଲେ, ଗୀତର ରାଗ, ମୁନିଙ୍କ ହୃଦୟରେ ଆମ୍ଭପ୍ରତି ଅନୁରାଗ ବଢ଼ାଇବ ଓ ପଞ୍ଚମସ୍ୱର କାମ ଶକ୍ତିକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିବ ।

୨୨ଶ ପଦ–ବିଟପୀ–ବୃକ୍ଷ, ବେଶ୍ୟା । ସମ୍ଭାବନା–ଆଦର ।

୨୨ଶରୁ୨୪ଶ ପଦ–ମୁନିଶ୍ରେଷ୍ଠ ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ ସେହି ତପୋବନରେ କୌଣସି ବୃକ୍ଷକୁ ଆଉଜି ବସିଥିଲେ । ସେ ଏହି ବେଶ୍ୟାମାନଙ୍କୁ ଦେଖି ଋଷି ମନେକରି ଆଦରପୂର୍ବକ ଡାକି ବସାଇବା ପାଇଁ ଆସନ ଦେଇ କହିଲେ, ‘‘ବିଳମ୍ବ ନ କରି ଶୀଘ୍ର କହନ୍ତୁ; ଆପଣମାନଙ୍କ ମଠ କେଉଁଠାରେ ? କି ମନ୍ତ୍ର ଜପ କରନ୍ତି ? ଶିବ କି ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ ଉପାସନା କରନ୍ତି ?’’

୨୬ଶ ପଦ–ବନୀ–ଉପବନ । ବନୌକା–ବନବାସୀ ଏଠାରେ ଋଷି ।

୨୫ଶରୁ୨୭ଶ ପଦ–ଋଷିଙ୍କର ଏହି କଥା ଶୁଣି ବେଶ୍ୟାମାନେ ନାକ ଫୁଲାଇ ଗେଲେଇ ହୋଇ କହିଲେ, ‘‘ତୁମ୍ଭେ ବନରେ ବାସ କରୁଥିବାରୁ ଯେପରି ବନୌକା ନାମରେ ପରିଚିତ ହୋଇଅଛି, ଆମ୍ଭେ ସେହିପରି ବନୀରେ (ଉପବନରେ)ବାସ କରୁଥିବାରୁ ବନିତା ନାମରେ ଖ୍ୟାତି ଲାଭ କରିଅଛୁଁ । ତୁମ୍ଭେ ରାମ ମନ୍ତ୍ର (ରାମାୟ ନମଃ) ଜପ କର । ଆମ୍ଭେମାନେ ମଧ୍ୟ ସେହି ମନ୍ତ୍ର ଜପ କରୁଁ ମାତ୍ର ଏତିକି ପ୍ରଭେଦ, ଆରମ୍ଭ ‘ରା’ ସ୍ଥାନରେ ‘କା’ ହୁଏ । (ଅର୍ଥାତ୍‌ ଆମ୍ଭେମାନେ ‘କାମାୟ ନମଃ’ ଏହି ମନ୍ତ୍ର ଜପ କରୁଁ) । ଚତୁର୍ଥ ବର୍ଣ୍ଣ ‘କା’କୁ ଛାଡ଼ି ବିସର୍ଗ ସହ ଅନ୍ୟ ଚାରିଗୋଟି ବର୍ଣ୍ଣ ଏକ ପରି ଜାଣ ।

୨୮ଶ ପଦ–ଶମ୍ଭୁ–ଶିବ । ବକ୍ଷୋରୁହ–ସ୍ତନ । ଉଚ–ଛାତି ।

୨୮ଶ ପଦ–ଅନନ୍ତର କାମମୋହନୀ ‘‘ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଆରାଧ୍ୟ ଦେବତା ଶିବ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ବକ୍ଷ ସ୍ଥଳରେ ବିରାଜମାନ’’ ଏହା କହି ଋଷିଙ୍କୁ କୋଳ କଲା ।

୨୯ଶ ପଦ–ତତ୍ପରେ କର୍ପୂରକୁ ଚୂରି ‘‘ଏହା ଆମ୍ଭ ଦେଶର’’ ଭସ୍ମ ବୋଲି କହି ଋଷିଙ୍କ ଦେହରେ ବୋଳି ଦେଲା ।

୩୦ଶ ପଦ–ବାସାନ୍ତର କରି–ବସ୍ତ୍ର ଫେଇ । ପୟୋଧର–ସ୍ତନ । ହର–ମହାଦେବ ।

୩୦ଶ ପଦ–ଋଷି ଲୁଗା ଫିଟାଇ ସ୍ତନକୁ ଦେଖିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ‘‘ହେ ମହାଦେବ ! ମୋତେ ଦୟାକର’’, ବୋଲି କହିଲେ ।

୩୧ଶ ପଦ–ବଲୀନ–ଅତିଗୁପ୍ତ । ବେନି ଅର୍ଥକୁ–ଦ୍ୱିତୀୟ ଅର୍ଥକୁ ।

୩୧ଶ ପଦ–‘‘(ହର ହର) ମହାଦେବଙ୍କ ଧୈର୍ଯ୍ୟ ଲୋପକରୀ କନ୍ଦର୍ପ ମୋତେ ରକ୍ଷାକର’’ ଋଷି ଏହି ଦ୍ୱିତୀୟ ଅର୍ଥ ଗୁପ୍ତଭାବରେ ରହିଥିବା କଥା କହିବାରୁ, କାମମୋହିନୀ ସେହି ଦ୍ୱିତୀୟ ଅର୍ଥକୁ ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥ ମନେକରି ତାହାଙ୍କର ମୁଖରେ ବାରମ୍ୱାର ଚୁମ୍ୱନ ପ୍ରଦାନ କଲା । (ପଣ୍ଡିତମାନେ ଗୁପ୍ତକଥା ଶ୍ଳେଷରେ କହିବାକୁ ଉପଦେଶ ଦେଇଅଛନ୍ତି ।)

୩୨ଶ ପଦ–ବାଣପୟଃ ପେଟୀ–ବାଣପଇଡ଼ । ପୟଃ–ଜଳ ।

୩୩ଶ ପଦ–ବୃଷ୍ୟକାରୀ–ବଳକର ।

୩୪ଶ ପଦ–ଆମିକ୍ଷା–ଛେନା ।

୩୨ଶରୁ ୩୪ଶ ପଦ–ତତ୍‌ପରେ ବେଶ୍ୟାମାନେ ବଣଫଳ ବୋଲି କହି ଋଷିଙ୍କୁ ପାଚିଲା କଦଳୀ ଖାଇବାକୁ ଏବଂ ଆମ ଦେଶର ଝର ପାଣି ବୋଲି କହି ବଣପଇଡ଼ ପାଣି ପିଇବାକୁ ଦେଇ କିଛିକ୍ଷଣ ପରେ ବଳକର ଓ କାମୋଦ୍ଦୀପକ ଅଧାମ, ଛେନା ପ୍ରଭୃତି ବାଢ଼ି ଋଷିଙ୍କୁ ଖାଇବା ନିମିତ୍ତ ଅନୁରୋଧ କରିବାରୁ, ଋଷି ସେମାନଙ୍କୁ ଜାତି ପଚାରିଲେ ।

୩୫ଶ ପଦ–ବେଶ୍ୟାମାନେ କହିଲେ, ‘‘ତୁମ୍ଭେ ‘ବିପ୍ର’ ବ୍ରାହ୍ମଣ; ଆମ୍ଭେମାନେ ବିପ୍ରଲବ୍‌ଧା ପ୍ରଭୃତି ଆଠ ପ୍ରକାର ନାୟିକା ଜାତିରେ ପ୍ରଧାନ ଅଟୁଁ’’।

୩୬ଶ ପଦ–ବେଶ୍ୟାମାନେ ଏହିପରି କହୁ କହୁ ମୁନି ସ୍ୱାଦ ପାଇ ସମସ୍ତ ଜିନିଷ ଖାଇବାରେ ଲାଗିଲେ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କୁ ସମ୍ବୋଧନ କରି କହିଲେ, ‘‘ହେ ’ବଟୁ’ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ! ତୁମ୍ଭର ଜୀବନ ଧନ୍ୟ ଅଟେ ।’’

୩୭ଶ ପଦ–ବଟୁ–ବ୍ରାହ୍ମଣ । ବାତ୍ସ୍ୟାୟନଶାସ୍ତ୍ର–କାମଶାସ୍ତ୍ର ।

୩୭ଶ ପଦ–ଋଷିଙ୍କର ଏହିପରି କଥା ଶୁଣି ବେଶ୍ୟାମାନେ କହିଲେ, ‘‘ଆମ୍ଭଙ୍କୁ ‘ବଟୁ’ ବୋଲି ଯାହା ସମ୍ବୋଧନ କଲ ତାହା ଅନୁସ୍ୱାର ଯୋଗ କଲେ ପ୍ରମାଣିତ ହେବ । (ଅର୍ଥାତ୍‌ ଆମ୍ଭେମାନେ ପୁରୁଷଙ୍କୁ ‘ବଟୁଂ’ ଠକୁ)। କାମଶାସ୍ତ୍ରରେ ନିପୁଣ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଗୁରୁ ଏହି ସ୍ଥାନରୁ ଦୂରରେ ଅଛନ୍ତି ।’’

୩୮ଶରୁ ୪୦ଶ ପଦ–ଏହି ସମୟରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅସ୍ତ ହେବାର ଜାଣି, ବେଶ୍ୟାମାନେ ବିଦାୟ ମାଗି ବାହାରିବାରୁ ଋଷି ସେମାନଙ୍କୁ ପାଛୋଟି ଗଲେ । ସେମାନେ ଋଷିଙ୍କୁ କହିଲେ, ‘‘ଆପଣ ଫେରିଯାନ୍ତୁ, ଆମ୍ଭେ କାଲି ଆସିବୁଁ ।’’ ଋଷି ସେମାନଙ୍କୁ ନିଶ୍ଚୟ ଆସିବା ପାଇଁ ନିୟମ କରାଇ ଆଶ୍ରମକୁ ଫେରିଗଲେ ।

୪୧ଶ ପଦ–କହିତ୍ରପ୍ରତିମ–ବୋଇତ ତୁଲ୍ୟ ସୁନ୍ଦର । ବ୍ୟବସାୟ ଚୟ–ବ୍ୟବହାର ସମୂହ-।

୪୧ଶ ପଦ–ବେଶ୍ୟାମାନେ ବୋଇତ ପରି ସୁନ୍ଦର ସେହି ନୌକାରେ ପ୍ରବେଶ କରି ଋଷିଙ୍କ ସହ ସେମାନଙ୍କର ଯାହା ଯାହା ଘଟିଥିଲା, ସେ ସମସ୍ତ ଜରତାକୁ କହିଲେ ।

୪୨ଶ ପଦ–ବିଭାଣ୍ଡକ ଋଷି ତପସ୍ୟା ସ୍ଥାନରୁ ଫେରିଆସି ‘ଋଷି–ବିଷାଣ’ ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗଙ୍କୁ କୋଳରେ ବସାଇ ତାଙ୍କ ଦେହ ବାସୁଥିବାରୁ ତାହାର କାରଣ ପଚାରିଲେ ।

୪୩ଶ ପଦ–କିତବେ–କପଟରେ । ବିଭାବରୀଚରୀ–ରାକ୍ଷସୀ ।

୪୩ଶ ଓ ୪୪ଶ ପଦ–ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ ସମସ୍ତ କଥା ତାଙ୍କ ଆଗରେ କହିବାରୁ ବିଭାଣ୍ଡକ କପଟରେ କହିଲେ, ‘‘ସେମାନେ ରାକ୍ଷସୀ ଋଷିପିଲାମାନଙ୍କୁ ମାରି ଖାଆନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ସହିତ ବ୍ୟବହାର କଲେ, ଅଗ୍ନିରେ ପତଙ୍ଗ ପରି ପଡ଼ି ମରିବୁ ।’’

୪୫ଶ ପଦ–ବିରୋଧୋକ୍ତି–ବିପରୀତ କଥା । ଜନକ–ପିତା । ଲବ–ଲେଶମାତ୍ର ।

୪୫ଶ ଓ ୪୬ଶ ପଦ–ନିଜେ ଭଲ ମନେକରି କରୁଥିବେ କାର୍ଯ୍ୟର ଓଲଟା କଥା ଜନକ କହିବାରୁ, ସେ କଥା କ୍ଷଣକ ପାଇଁ ସୁଦ୍ଧା ଭାବିଲେ ନାହିଁ । ଶୋଇଲାବେଳେ ସେହିମାନଙ୍କୁହିଁ ସ୍ୱପ୍ନ ଦେଖିଲେ । ସକାଳୁ ଉଠି ଋଷି ତପସ୍ୟା ସ୍ଥାନକୁ ଚାଲିଯିବାରୁ ସ୍ତ୍ରୀ ବଶ ସେହି ଋଷିପୁତ୍ରଙ୍କର ମନ ଚଞ୍ଚଳ ହେବାକୁ ଲାଗିଲା ।

୪୭ଶ ପଦ–ବିପ୍ରଲମ୍ଭ ଶୃଙ୍ଗାର–ମିଳିତ ହୋଇପାରି ନ ଥିବା ସ୍ତ୍ରୀ ପୁରୁଷମାନଙ୍କର ମିଳନ ଇଚ୍ଛା । ରାମା–ସୁନ୍ଦରୀ ସ୍ତ୍ରୀ । ଅଶ୍ଲେଷ–ଆଲିଙ୍ଗନ ।

୪୮ଶ ପଦ–ବନପ୍ରିୟ–କୋକିଳ ।

୪୮ଶ ପଦ–ଋଷିଙ୍କ ମନରେ ବାରମ୍ୱାର ଆଲିଙ୍ଗନର ଭାବ ବଢ଼ି ଉଠିବାରୁ ଚୁମ୍ୱନ ଦେବା ସମୟରେ ଶବ୍ଦ ଉଚ୍ଚାରିତ ହେଲା ନାହିଁ । ସେ କୋକିଳର ରାବ ଶୁଣି ସେମାନେ (ବେଶ୍ୟାମାନେ) ଡାକିଲେ କି ବୋଲି କାନ ଡେରୁଥିଲେ ।

୪୯ଶତ ପଦ–ବାହି–ଘୋଡ଼ା । ଧେନୁ–ଗାଈ ।

୪୯ଶତ ପଦ–ସେମାନେ ଯାଇଥିବା ରାସ୍ତାରେ ଋଷି ଘୋଡ଼ା ପରି କିଛି ଦୂର ଦୌଡ଼ି ଯାଇ ପୁଣି ଫେରି ଆସୁଥିଲେ ଏବଂ ବଳଦ ଋତୁମତୀ ଧେନୁକୁ ପାଇବା ଆଶାରେ ଇତସ୍ତତଃ ହେଲା ପରି ସେ ଏ ପାଖ ସେ ପାଖ ହେଉଥିଲେ ।

୫୦ଶତ ପଦ–ବାତାୟୁ–ମୃଗ । ଡାଳଘଣ୍ଟି–କାଷ୍ଠ ଘଣ୍ଟି (ଟିପା) ।

୫୦ଶତ ପଦ–ମୃଗମାନେ କାଷ୍ଠଘଣ୍ଟିର ଶବ୍ଦକୁ ମନଦେଇ ଶୁଣିଲା ପରି, ଋଷି ଝିଙ୍କାରୀ ଶବ୍ଦକୁ ସେମାନଙ୍କର କଳାଧ୍ୱନି ମନେକରି ଆଗ୍ରହରେ ଶୁଣୁଥିଲେ ।

୫୧ଶତ ପଦ–ମନୋଜ ପୁଳିନ୍ଦ–କନ୍ଦର୍ପ ଶବର । ବାଚାଳ–ପାଗଳ । ଉନ୍ମାଦ–ଚିତ୍ତଭ୍ରମ ।

୫୧ଶତ ପଦ–କନ୍ଦର୍ପ ଶବର ଋଷିଙ୍କ ପ୍ରତି ଶର ମାରିବାରୁ ଠିକ୍‌ ପାଗଳମାନଙ୍କ ପରି ତାହାଙ୍କର ଚିତ୍ତ ବିଭ୍ରମ ଘଟିଲା ।

୫୨ଶତ ପଦ–ତେଣୁ ଋଷିଙ୍କ ମନରେ ଥିବା ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ସ୍ନେହ ନଦୀରୂପ ଧାରଣ କରି ବେଳୁବେଳ ବଢ଼ିବାରୁ ତହିଁରେ ତାଙ୍କର ଚେତା ବୁଡ଼ି ନ ଯାଇ ଘାସ ପରି ଭାସି ଉଠିଲା (ଅର୍ଥାତ୍‌ ସେ କାମ ବାଧାରେ ଅଚେତନ ନ ହୋଇ ଚେତନ ଥିଲେ) ।

୫୩ ଓ ୫୪ଶତ ପଦ–(ଋଷି କାମଶରାଘାତରେ ପାଗଳ ପରି ହୋଇଥିବାରୁ କେତେବେଳେ କହି ଉଠିଲେ, ‘‘ବିଳମ୍ୱ କାହିଁକି କରୁଛ ? ଶିଘ୍ର ଆସ; କଣ୍ଟବେଳ ଗଡ଼ି ଗଲେ ତୁମ୍ଭେମାନେ ମିଥ୍ୟାବାଦୀ ହେବ ଯେ ।’’ ଏହା କହି ଆଶ୍ରମର ଶେଷଭାଗକୁ ଯାଇ ଗଛ ଉପରେ ଚଢ଼ି ସେମାନଙ୍କର ଆସିବା ବାଟକୁ ଚାହିଁବାକୁ ଲାଗିଲେ ।

୫୫ଶତ ପଦ–ବ୍ୟଥିତ–ଦୁଃଖିତ । କୁଞ୍ଜୋଦର–ଲତାଭ୍ୟନ୍ତର ।

୫୫ଶତ ପଦ–ଏହି ସମୟରେ ବେଶ୍ୟାମାନେ ଋଷିଙ୍କର ଧର୍ମବଳରୁ ଆସି ସେଠାରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ଓ ଲତା ଉହାଡ଼ରେ ରହି ତାଙ୍କର ଦୁଃଖ ଦେଖିଲେ ।

୫୬ଶତ ପଦ–ବିସ୍ମୟ–ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ । ବଶ–ଅଧିନ । ବାରଣ–ହସ୍ତୀ । ଟୋପ–ଖୋଲ ।

୫୭ଶତ ପଦ–ବୋଧିଦ୍ରୁମଦଳ–ଅଶ୍ୱତ୍‌ଥ ପତ୍ର । ତନୁ–ଦେହି ।

୫୬ଶ ଓ ୫୭ଶତ ପଦ–ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ ଏପରି ହେବାର ଦେଖି ବେଶ୍ୟାମାନେ ମନେମନେଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ନ ହୋଇ ‘ଋଷି ଆମ୍ଭର ଅଧୀନ ହୋଇପଡ଼ିଛନ୍ତି’ ବୋଲି ନିଶ୍ଚୟ କରି ବିଚାରିଲେ, ‘ହାତୀକୁ ହାତୀଧରାଳି ଖାଲରେ ପକାଇ ଅଶ୍ୱତ୍‌ଥପତ୍ର ଖାଇବାକୁ ଦେଇ ବାନ୍ଧି ନେଇ ବିକ୍ରୟ କଲାପରି ଆମ୍ଭେମାନେ ଏହାଙ୍କୁ ନୌକା ରୂପକ ଖାଲରେ ପକାଇ ଅଶ୍ୱତ୍‌ଥପତ୍ର ତୁଲ୍ୟ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଦେହକୁ ଭୋଗ ନିମିତ୍ତ ଦେଇ ଧନ ପାଇ ରାଜାଙ୍କୁ ବିକ୍ରୟ କରିଦେବା ।’’

୫୮ଶ ଓ ୫୯ତମ ପଦ–ଏହା ଭାବି ଯୁବତୀମାନେ ଲତା ଉହାଡ଼ରୁ ବାହାର ହେଲେ । ସେହି ଆଜନ୍ମ ବ୍ରହ୍ମଚାରୀ ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ ତାହାଙ୍କୁ ଦେଖି ନିକଟକୁ ଆସିଲେ । ତତ୍ପରରେ କାମମୋହିନୀ ସହିତ ବାହୁ ଛନ୍ଦାଛନ୍ଦି କରି ତାହାଙ୍କୁ ଚୁମ୍ୱନ ଦିଅନ୍ତି ଋଷିଙ୍କର ଦେହ ରୋମାଞ୍ଚିତ ହେଲା ।

୬୦ତମ ପଦ–ଉଟଜତ୍ସ–କୁଟୀରକୁ ।

୬୦ତମ ପଦ–ବେଶ୍ୟାମାନେ ଋଷିଙ୍କୁ କହିଲେ, ‘ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଗୁରୁ ଜରତା ଆପଣଙ୍କୁ ଦେଖିବା ନିମିତ୍ତ ଶ୍ରଦ୍ଧା ପ୍ରକାଶ କରୁଛନ୍ତି । ଆପଣ ଦୟାକରି ଥରେମାତ୍ର ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ସହିତ ବିଜେ କରନ୍ତୁ ।

୬୧ତମ ପଦ–ବ୍ରହ୍ମବଶ–ରତିଶାସ୍ତ୍ର, ଆନନ୍ଦଦାୟକ ରତିଶାସ୍ତ୍ର । ଜବ–ଶୀଘ୍ର ।

୬୧ତମ ପଦ–‘‘ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଗୁରୁଙ୍କଠାରୁ ମହାନନ୍ଦଦାୟକ ରତିଶାସ୍ତ୍ର ଶିକ୍ଷା କରିବେ ।’’ ଋଷି ତାହାଙ୍କର ଏହି କଥାରେ ଭୋଳ ହୋଇ ତାଙ୍କ କଥା ମାନି ତାଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ଗଲେ ।

୬୨ତମ ପଦ–ବିକ୍ରମି–ଯାଇ । ବାରି–ଜଳ । ତୁମ୍ୱି–ଲାଉତୁମ୍ୱା ।

୬୨ତମ ପଦ–ଋଷି ନୌକାରେ ପ୍ରବେଶ ହେବାର ଦେଖି ବେଶ୍ୟାମାନେ ଜଳପୂର୍ଣ୍ଣ ଝରି ଆଣି ତାହାଙ୍କର ପଦ ଧୋଇ ଦେଇ ସେହି ଝରୀକୁ ଦେଖାଇ କହିଲେ–ଏ ଆମ୍ଭର ଲାଉ ତୁମ୍ୱା ।’’

୬୩ତମ ପଦ–ବଳ୍କଳ–ଗଛର ବକଳ । କୌଶେୟ ବସନ–ପାଟଲୁଗା । ସିନ୍ଧୁଆ–ଡୋରଯୁକ୍ତ ।

୬୪ତମ ପଦ–ଅଶନ–ଭୋଜନ । ପାଦପ–ବୃକ୍ଷ ।

୬୩ତମ, ୬୪ତମ, ଓ ୬୫ତମ ପଦ–ଜରତା ଋଷିଙ୍କୁ ନମସ୍କାର କରି ବକୁଳ ବୋଲି ପାଟଲୁଗା ପିନ୍ଧାଇ ଦେଲା ଏବଂ ବାଘଚମ ବୋଲି କହି ସୁନ୍ଦର ଡୋରିଆ ଶେଯରେ ବସାଇ ନାନାବିଧ ସ୍ୱାଦୁ ପଦାର୍ଥ ଖାଇବାକୁ ଦେଲା ଏବଂ ଜୂଡ଼ା ଦେହରେ ଫୁଲମାଳ ବାନ୍ଧି ଚନ୍ଦନ ବୋଳି ଦେଇ ଗଛ ଦେହରେ ଲତା ଗୁଡ଼ାଇ ହେଲାପରି ତାହାଙ୍କ ବେକରେ ଦୁଇ ବାହୁକୁ ଛନ୍ଦି ଅର୍ଥାତ୍‌ କୋଳ କରି ବସିଲା ।

୬୬ତମ ପଦ–ବିଜ୍ଞା–ପଣ୍ଡିତା । ପ୍ରଥମରସ–ଆଦିରସ । ଚନ୍ଦ୍ରଚଳନ–ତିଥି ଭେଦରେ ଅଂଶ ବିଶେଷକୁ ଚାଳନ କରି କାମୋଦ୍ଦୀପନ କରିବାର ଉପାୟ । ବିଜ୍ଞାନେ–ଅଚେତନ ହୋଇ । ଉତ୍ତାନେ–ଚିତ୍‌ହୋଇ ।

୬୬ତମ ପଦ–କେଳିପ୍ରବୀଣା ଜରତା ଚନ୍ଦ୍ର ଚାଳିଦେବାରୁ, ଋଷି ମୋହିତ ହୋଇ ଚିତ୍‌ ଭାବରେ ଶୋଇଲେ ।

୬୭ତମ ପଦ–ବିଧୁନନ–ରତି । ପୁରୁଷାୟିତ–ବିପରୀତ ରତି । ବନପତି–ସିଂହ, ଋଷି, ବିଷ୍ଣୁ-। ହରିଣୀ–ମୃଗୀ, ହଭିଣାକ୍ଷୀ (ଯେ କୌଣସି ସ୍ତ୍ରୀ) ।

୬୮ତମ ପଦ–ବେଶ୍ୱାନର–ଅଗ୍ନି, ଯେ କୌଣସି ତେଜସ୍ୱୀ ପୁରୁଷ । ଶୁଭ୍ରାପାଙ୍ଗୀ–ମୟୁରୀ, ଯେ କୌଣସି ସ୍ତ୍ରୀ ।

୬୭ତମ ଓ ୬୮ତମ ପଦ–ଜରତା ବିପରୀତ ରତି ଆରମ୍ଭ କରି ଋଷିଙ୍କ ଉପରେ କ୍ରୀଡ଼ା କଲାବେଳେ, ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ଉପରେ ଲକ୍ଷ୍ମୀ କ୍ରୀଡ଼ା କଲାପରି, ସିଂହ ଉପରେ ମୃଗୀ କ୍ରୀଡ଼ା କଲା ପରି, ଅଗ୍ନିଙ୍କ ଉପରେ ସ୍ୱାହା ଦେବୀ କ୍ରୀଡ଼ା କଲା ପରି କିମ୍ୱା ମୟୁରୀ ନୃତ୍ୟ କଲାପରି ଦେଖାଗଲା । ଏହି ଦୁଇ ପଦରେ କବି ଶେଷ ଛଟାରେ ବିଷମ ସମସ୍ୟା ପୂରଣ କଲେ ।

୬୯ତମ ପଦ–ଅନନୁଭବୀ–ଅଜ୍ଞ । ବିବୁଧାଳୟ ସୁଖ–ସ୍ୱର୍ଗ ସୁଖ ।

୭୦ତମ ପଦ–କିଙ୍କିଣୀ–କଟିନିବଦ୍ଧ କ୍ଷୁଦ୍ର ଘଣ୍ଟି । ତାଳି–ହାତକୁ ହାତ ବାଜି ଉଠୁଥିବା ଶବ୍ଦ-। ତାଳି ସ୍ୱନ–କରତାଳି(ଗିନି) ଶବ୍ଦ । ବ୍ୟାଖ୍ୟାନ ଧ୍ୱନି–କରୁଥିବା ଶବ୍ଦ ।

୬୯ତମ ଓ ୭୦ ତମ ପଦ–ଯୁବକ ଋଷି ଚେତନା ପାଇ କେବେ ଅନୁଭବ କରି ନ ଥିବା ସେହି ରତିସୁଖକୁ ‘ଏହାହିଁ ସ୍ୱର୍ଗ ସୁଖ’ ବୋଲି ମନେକଲେ ଏବଂ କିଙ୍କିଣୀ ନାଦକୁ ବାଦ୍ୟଧ୍ୱନି, କର ତାଡ଼ନା ଶବ୍ଦକୁ କରତାଳି ଶବ୍ଦ ଓ ଜରତା ପ୍ରକାଶ କରୁଥିବା ହୁଁ ହୁଁ ଶବ୍ଦକୁ ସଙ୍ଗୀତ ଆରମ୍ଭକାଳୀନ ତାନ ବୋଲି ମନେକଲେ ।

୭୧ତମ ପଦ–ସୁରମା–କନ୍ଦର୍ପ ।

୭୧ତମ ପଦ–ଋଷିଙ୍କ ହୃଦୟରେ କନ୍ଦର୍ପ ବିକାର ବେଳୁଁବେଳ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲା ଏବଂ କିଙ୍କିଣୀ ବାଦ୍ୟ ବାଜିବାରୁ ଜରତାର ବେଣୀ ଓ ହାର ଦୁହେଁ ବିବାଦ କରି ନାଚିଲେ । (ଅର୍ଥାତ୍‌ ଜରତା ଗାଢ଼ ରତିରେ ମଜ୍ଜିବାରୁ ବେଣୀ ଓ ହାର ଖୁବ୍‌ ଜୋରରେ ଦୋହଲିଲେ)

୭୨ତମ ପଦ–କୈବର୍ତ୍ତେ–କେଉଟମାନେ । ସଲିଳ ରଥ–ନୌକା, ଜଳଗାମୀ ରଥ । ବାହୁକ–ସାରଥି । ଦଣ୍ଡ–କାତ ।

୭୨ତମ ପଦ–କେଉଟମାନେ ସେହି ସମୟରେ ନୌକା ରଥ ବାହିବାକୁ ଲାଗିଲେ; ମାତ୍ର ଯେତେବେଳେ ସେମାନେ କାତ ହାତରେ ଧରିଲେ, ସେତେବେଳେ ସାରଥି ପରି ଦେଖାଗଲେ । (ନୌକାକୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥ ସହିତ ତୁଳନା କରାଯାଇଛି, ଏଠାରେ ରଥଯାତ୍ରା ବର୍ଣ୍ଣନା କରୁଥିବାରୁ କେଉଟମାନଙ୍କୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥର ଖାଲି ବସି ରହିଥିବା ସାରଥି ପରି ବର୍ଣ୍ଣନା କଲେ) ।

୭୩ତମ ପଦ–ବୀଚ–ଲହରୀ । ରଜ୍ଜୁ–ଦଉଡ଼ି । ବେନିରୋଧ–ଦୁଇପାଖ କୂଳ ।

୭୪ତମ ପଦ–ଚିରାଳ–ପତାକା ।

୭୩ତମରୁ ୭୫ତମ ପଦ–ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥରେ ଦୌଡ଼ି ଲାଗିଥାଏ । ଏହି ରଥରେ ସେହିପରି ଲହରୀମାନେ ଦୌଡ଼ି ହୋଇ ଲାଗିଲେ । ତାଙ୍କ ରଥକୁ ଯେପରି ବହୁତ ଲୋକ ଟାଣୁଥାନ୍ତି, ସେହିପରି ଏହି ରଥକୁ ମାଛ ଓ କଇଁଛମାନେ ଟାଣିଲେ ଓ ତାଙ୍କ ରଥକୁ ଯେପରି ବହୁ ନରନାରୀ ଦେଖୁଥାନ୍ତି, ଏହି ରଥକୁ ସେହିପରି ଉଭୟ କୂଳବର୍ତ୍ତୀ ମୃଗ, ମୃଗୀ, ନର, ନାରୀମାନେ ଦେଖିଲେ । ତାଙ୍କର ରଥ ଯେପରି ଚାମର ପ୍ରଭୃତିଦ୍ୱାରା ମଣ୍ଡିତ, ଏ ରଥ ସେହିପରି ଚାମର ମଣ୍ଡିତ ଅଟେ । ତାଙ୍କ ରଥଯାତ୍ରା ସମୟରେ ଦିନରାତି ଜଣାଯାଏ ନାହିଁ । ଏ ରଥଯାତ୍ରାରେ ମଧ୍ୟ ଜରତା ପ୍ରଭୃତି ବାରଜଣ ସ୍ତ୍ରୀ ରତି ରସରେ ମୋହିତ କରୁଥିବାରୁ ଦିନ, ରାତି ଜଣାଯାଇ ନ ଥିଲା । (ସୁତରାଂ ଏ ନୌକାଯାତ୍ରା ସେ ରଥଯାତ୍ରାର ସମାନ)

୭୬ତମ ପଦ–ବେଳା–କୂଳ ।

୭୭ତମ ପଦ–ପ୍ରବାହ–ସ୍ରୋତ । କେଦାର–କିଆରୀ ।

୭୬ତମ ଓ ୭୭ତମ ପଦ–ଚମ୍ପାବତୀପୁର ଘାଟରେ ନୌକା ଲାଗିଲା; ଋଷି ଝର ଜଳ ଖୋଜିବାରୁ ବର୍ଷା ହେଲା । ଧାନ କିଆରୀସବୁ ପାଣିରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଗଲା; ଚାରିଆଡ଼େ ସୂଅ ଚାଲିଲା । ଏହା ଦେଖି ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ ଆସିଲେ ବୋଲି ଜାଣିପାରି ଲୋମପାଦ ରାଜା ଋଷିଙ୍କ ନିକଟକୁ ଆଗମନ କଲେ ।

୭୮ତମ ପଦ–ଲୋମପାଦ ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗଙ୍କୁ ଦେଖି ତାଙ୍କୁ ପର୍ବତ ସଙ୍ଗେ ତୁଳନା କଲେ । କାରଣ ପର୍ବତର ଯେପରି ଶୃଙ୍ଗ ଅଛି, ଏହାଙ୍କର ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ଶୃଙ୍ଗଅଛି । ବଜ୍ରଘାତ ପାଇ ପର୍ବତମାନେ ଦମ୍ଭ ହରାଇଥିଲେ, ଏ ମଧ୍ୟ ବେଶ୍ୟାମାନଙ୍କ ମନ୍ଦ ହାସରେ ଦମ୍ଭ ହରାଇ ଅଛନ୍ତି ।

୭୯ତମ ଓ ୮୦ତମ ପଦ–ବେଶ୍ୟାମାନେ ସମସ୍ତ ବିଷୟ ଋଷିଙ୍କୁ ବୁଝାଇବାବେଳେ ଲୋମପାଦ ତାହାଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କଲେ । ଋଷି ତାହାଙ୍କୁ କଲ୍ୟାଣ କରି ନିକଟରେ ବସାଇଲେ । ତତ୍‌ପରେ ରାଜନବରରେ ପ୍ରବେଶ ହୋଇ ‘ତୁମ୍ଭର ପୁତ୍ର ପ୍ରାପ୍ତି ହେଉ’ ଏହି ବର ଦାନ କଲେ ଓ ସେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ପୁତ୍ରେଷ୍ଟି ଯଜ୍ଞ ଆରମ୍ଭ କଲେ ।

୮୧ତମ ପଦ–ବାକକଲ୍ୟାଣି–ବ୍ରାହ୍ମଣ । ପ୍ରମୁଖ୍ୟା–ଶ୍ରେଷ୍ଠା । ଜାଙ୍ଗଳିକ–ବିଷବୈଦ୍ୟ ।

୮୨ତମ ପଦ–ବିବର–ଗର୍ତ୍ତ । ସପ୍ତକୀ–ବୀଣା ।

୮୩ତମ ପଦ–ବିଭେଦିତ କୃତ ଚିତ୍ତ–ହୃଦୟକୁ ତରଳାଇ । ବିଧୁଚୂର୍ଣ୍ଣ–କର୍ପୂରଗୁଣ୍ଡ ।

୮୫ତମ ପଦ–ବାରବାମା–ବେଶ୍ୟା । ଭୋଗିନୀ–ସର୍ପିଣୀ’ ସହବାସଯୋଗ୍ୟା । ବିଗରିତ–ବିଷଶୂନ୍ୟ, କ୍ରୋଧଶୂନ୍ୟ । ଭୋଗୀ–ଭୋଗଶାଳୀ, ସାପ ।

୮୧ତମରୁ ୮୫ତମ ପଦ–ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଏହି କଥାଶୁଣି ଆସି ଦଶରଥଙ୍କୁ କହିଲେ, ‘‘ବେଶ୍ୟା ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଜରତା ବିଷବିଦ୍ୟା ଅର୍ଥାତ୍‌ କେଳୁଣୀ ବା ଗୁଣିଆଣୀ ସାଜି ଗୁଡ଼ିଆଘର ରୂପ ଗାତରେ ଥିବା ମୂନିରୂପି ନାଗସାପକୁ ନାଗେଶ୍ୱର ରୂପ ବୀଣା ବାଦ୍ୟ ବଜାଇ, ଆଦିରସଭରା ଗୀତଗାଇବାଦ୍ୱାରା ତାହାଙ୍କର ଚିତ୍ତକୁ ତରଳାଇ ମନ୍ତ୍ରଧୂଳି ରୂପ କର୍ପୂର ଗୁଣ୍ଡା ତାଙ୍କ ଉପରେ ବାରମ୍ୱାର ପକାଇ ବାହାରକୁ ଆଣି, ନୌକାରୂପ ପେଡ଼ାରେ ବନ୍ଦୀ କରି ରଖିଲା ଏବଂ ତାଙ୍କୁ ନାନାବିଧ ରସ କ୍ରୀଡ଼ାରେ ବଶ କରି ଖେଳାଇଲା । ସେହି ‘ଯୋଗୀ’ ମୁନିନାଗ ସହବାସ ଯୋଗ୍ୟା ବାରଗୋଟି ବେଶ୍ୟାଙ୍କଦ୍ୱାରା ‘ବିଗରିତ’ ବିଷଶୂନ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍‌ କ୍ରୋଧଶୂନ୍ୟ ହେଲେ । ଏଣିକି ଭୋଗୀ ଅର୍ଥାତ୍‌ ଭୋଗଶାଳୀ (ରସିକ) ବୋଲାଇବେ ।

୮୬ତମ ପଦ–ନାଗରେ–ରସିକମାନେ । ଈଶ୍ୱର–ଶିବ । ଚମ୍ପାପୁରେ–ଚମ୍ପାଫୁଲରେ, ଚମ୍ପାବତୀ ପୁରରେ । କୃପାଳୁ–ଦୟାଳୁ । କୁମାର–କାର୍ତ୍ତକେୟ, ପୁତ୍ର ।

୮୬ତମ ପଦ–ରସିକ ଓ ଶିବ ଚମ୍ପାଫୁଲକୁ ଆଦର କଲା ପରି ଋଷି ଚମ୍ପାବତୀପୁରକୁ ଆଦର କରି, ସେହି ପୁରୀର ରାଜାଙ୍କୁ ପୁତ୍ରଦାନ ଦେବା ପାଇଁ ଶିବ କାର୍ତ୍ତିକେୟଙ୍କୁ ଦୟା କଲା ପରି ଦୟା ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ।

୮୭ତମ ପଦ–ଏହି କଥା ଶୁଣି ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶୀୟ ରାଜା ଦଶରଥ ସସୈନ୍ୟେ ଚମ୍ପବତୀପୁରରେ ପ୍ରବେଶ ହେଲେ ।

୮୮ତମ ପଦ–ଲୋମପାଦ ଦଶରଥଙ୍କୁ ବାଟରୁ ନେଇ ଋଷିଙ୍କ ସହ ସାକ୍ଷାତ୍‌ କରାଇ ଦେଲେ । ଋଷି ମନ୍ଦହାସ ପ୍ରକାଶ କରି ତାଙ୍କୁ ଆଶୀର୍ବାଦପୂର୍ବକ ନିକଟରେ ବସାଇଲେ ।

୮୯ତମ ପଦ–ବିପ୍ରୋତ୍ତମ-ବ୍ରହ୍ମାଣ ଶ୍ରେଷ୍ଠ । ବିକଳ୍ପ-ତର୍କ କରି । ସର୍ବଜ୍ଞତର-ସର୍ବଜ୍ଞଶ୍ରେଷ୍ଠ ।

୮୯ତମ ପଦ–ବ୍ରାହ୍ମଣଶ୍ରେଷ୍ଠ ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ ଦଶରଥଙ୍କୁ ‘‘ତୁମ୍ଭର ସମସ୍ତ ମଙ୍ଗଳ ତ ?’’ ବୋଲି ପଚାରିବାରୁ ସେ ତର୍କ କରି କହିଲେ, ‘‘ଆପଣ ସର୍ବଜ୍ଞଶ୍ରେଷ୍ଠ, ଏପରି କାହିଁକି ପଚାରୁଛନ୍ତି ?’’

୯୦ତମ ପଦ–ତଦର୍ଥୀ–ପୁତ୍ରାର୍ଥୀ । ବରରୂପାଜୀବା–ବେଶ୍ୟାଶ୍ରେଷ୍ଠା ।

୯୧ତମ ପଦ–ବରାଙ୍ଗନା–ସ୍ତ୍ରୀ ଶ୍ରେଷ୍ଠା । ଯତୀନ୍ଦ୍ର–ମୁନିଶ୍ରେଷ୍ଠା । ସୁତଦାତା–ପୁତ୍ରଦାତା ।

୯୦ତମରୁ ୯୨ତମ ପଦ–ଦଶରଥ ପୁତ୍ରାର୍ଥୀ ହୋଇ ଆସିଥିବାର ଜାଣି ଋଷି ଦୁଃଖିତ ହେଲେ । ଏହି ସମୟରେ ବେଶ୍ୟାଶ୍ରେଷ୍ଠା ଜରତା ଦଶରଥଙ୍କୁ କହିଲା, ‘‘ଆପଣଙ୍କର ସୁନ୍ଦରୀଶିରୋମଣି ସ୍ତ୍ରୀ ଶ୍ରେଷ୍ଠା କନ୍ୟା ଶାନ୍ତାଙ୍କୁ ଏହି ପ୍ରଧାନ ଋଷିସହ ବିବାହ ଦିଅନ୍ତୁ । ସେ ଆପଣଙ୍କୁ ପୁତ୍ରପ୍ରାପ୍ତି ବର ପ୍ରଦାନ କରିବେ । ବୀରବର ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ ବୟାଣୋଇ ପଦରେ ଏହି ରସପୂର୍ଣ୍ଣ ଛାନ୍ଦ ଶେଷ କଲେ ।

ପଞ୍ଚମ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ–ମଙ୍ଗଳଗୁଜ୍ଜରୀ)

୧ମ ପଦ–ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶୀୟ ରାଜା ଦଶରଥ ଜରତାଠାରୁ ଏହି କଥା ଶୁଣି ବଶିଷ୍ଠଙ୍କୁ କହିଲେ, ‘‘ଲଗ୍ନ ବୁଝି ବିଭା କରାଅ ।’’

୨ୟ ପଦ–ଏହା ଶୁଣି ବଶିଷ୍ଠ କହିଲେ, ‘‘ସନ୍ଧ୍ୟାପରେ ଉତ୍ତମରୂପେ ବିଚାର କରି କନ୍ୟାକୁ ବିବାହ ମଣ୍ଡପରେ ବସାଇବା ।’’

୩ୟରୁ ୫ମ ପଦ– ଦଶରଥ ଓ ଲୋମପାଦ ରାଜା ଦୁହେ ଏକାନ୍ତରେ ବସି ନଗରମଣ୍ଡନ କରାଇଲେ । ନୂଆ କରି ବାସଙ୍ଗ ଫୁଲରୁ ମଧୁ ଆସ୍ୱାଦନ କରୁଥିବା ଭ୍ରମର ପଦ୍ମଗନ୍ଧ ପାଇ ଆତୁର ହେଲା ପରି ଅର୍ଥାତ୍ ବେଶ୍ୟାରତ ଋଷି ରାଜକନ୍ୟା ରତିର ଆଶାରେ ଆତୁର ହୋଇ ବେଶ୍ୟା ଜରତାକୁ ‘ତା କାନ୍ତ’ ସେ କିପରି ସୁନ୍ଦରୀ ବୋଲି ପଚାରିଲେ । ସେ ବେଶ୍ୟା ଋଷିଙ୍କର ସ୍ନେହ ବଢ଼ାଇବା ପାଇଁ ଶାନ୍ତାଙ୍କର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ବିଶେଷ ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବାକୁ ଲାଗିଲା ।

୬ଷ୍ଠ ପଦ–ସାରସ–ପଦ୍ମ । ପାଳି–ଖଣ୍ଡାର ମୁଠା । ଗଣ୍ଡ–ଚାଲ ।

୬ଷ୍ଠ ପଦ–‘‘ପାଶ, ପାଟଳି ଫୁଲ, ପଦ୍ମ ଖଡ଼୍‌ଗପାଳି ଏମାନଙ୍କୁ ଶାନ୍ତାଙ୍କର ବାହୁ, ଶ୍ରବଣ, ଉଦର ଓ ଗଣ୍ଡ ଦେଶ ସହିତ ଗାଢ଼ଦୃଷ୍ଟି ଦେଇ ତୁଳନା କଲେ ଜଣାଯାଏ, ଉପରି ଲିଖିତ ବସ୍ତୁମାନଙ୍କର ଶୋଭା ତଳ ଲିଖିତ ଅବୟବମାନଙ୍କର ଶୋଭାଦ୍ୱାରା ଦଳି ହୋଇଯାଇଅଛି ।’’

୭ମ ପଦ–ବକ୍ଷୋଜ–ସ୍ତନ । ଚକ୍ର–ଚକବାକ, ରଥଚକ । ବିଭ୍ରମ–ଜଳଭଉଁରୀ । ଭ୍ରମରେ–ଭଅଁରସବୁ, ଭ୍ରାନ୍ତିରେ ।

୭ମ ପଦ–‘‘ତାହାଙ୍କର ସ୍ତନସହିତ ଚକ୍ରବାକ ପକ୍ଷୀ ଓ ନିତମ୍ବସହ ରଥର ଚକ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟରେ ସମାନ ନ ହେବାକୁ ଡକା ପକାଉଅଛନ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍ ଚକ୍ରବାକ ପକ୍ଷୀ ଓ ଚକ (ଗମନ ସମୟରେ) କେଁ କେଁ ଶବ୍ଦ ପ୍ରକାଶ କରୁଅଛନ୍ତି ଏବଂ ତାହାଙ୍କର ନାଭି ସହିତ ଜଳଭଉଁରୀ ଓ ଅଳକା ସହିତ ଭ୍ରମରମାନଙ୍କୁ ତୁଳନା କରିବା ତୁଳନାକାରୀର ଭ୍ରମ ମାତ୍ର ।’’

୮ମ ପଦ–ବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣରେ–ବିଶେଷ ଭାବରେ-। ରମ୍ଭା–କଦଳୀବୃକ୍ଷ, ରମ୍ଭାନାମକ ସ୍ୱର୍ଗ ବେଶ୍ୟା-। ପ୍ରଭା–କାନ୍ତି । ବୃଶଳ–ଉନ୍ନତ । ଉରୁଯୁଗଳ–ଜାନୁଦ୍ୱୟ । ଚରମରାଜି–ଜାନୁର ନିମ୍ନ ଅଂଶଗୁଡ଼ିକ ।

୮ମ ପଦ–‘‘ତାହାଙ୍କର ବିଶାଳ ଜାନୁଦ୍ୱୟ ବିଶେଷଭାବରେ କଦଳୀ ବୃକ୍ଷର ଶୋଭାକୁ ରଞ୍ଜୁଅଛି ଏବଂ ଜାନୁର ନିମ୍ନଅଂଶ ଜଙ୍ଘ ଓ ପାଦ ପ୍ରଭୃତି ରମ୍ଭା ବେଶ୍ୟାର ସେହି ସେହି ଅଂଶର ଶୋଭାକୁ ରଞ୍ଜୁଅଛି ଅର୍ଥାତ୍ ଧିକ୍କାର କରୁଅଛି । (କେହି କେହି ‘ଚରମରାଜି’ ପୃଷ୍ଠଦେଶ ‘ପ୍ରଭାକୁ’ ଦୁର୍ଗାଙ୍କ ଶୋଭାକୁ ଧିକ୍କାର କରୁଅଛି, ଏହା କହନ୍ତି)।

୯ମ ପଦ–ବିଘଟିତ–ତୁଳିତ । ହରି–ସୂର୍ଯ୍ୟ, ସିଂହ, ଶୁକପକ୍ଷୀ’ କୋକିଳ । ପ୍ରାତୋଦୟରେ–ଉଦୟ ହେଉଥିବା ସମୟରେ । ବିଶୀର୍ଣ୍ଣ–କ୍ଷୀଣ ।

୯ମ ପଦ–‘‘ତାହାଙ୍କର ଓଷ୍ଠସହ ଉଦୟକାଳୀନ ସୂର୍ଯ୍ୟ, କ୍ଷୀଣ କଟୀସହ ସିଂହକଟୀ, ନାସିକା ସହ ଶୁକ ଚଞ୍ଚୁ ଓ ମଧୁର ବଚନସହ କୋକିଳର ସ୍ୱର ତୁଳନୀୟ ନୁହେଁ ।’’

୧୦ମ ପଦ–ଚନ୍ଦ୍ର–କର୍ପୂର, ଜଳ, ଚନ୍ଦ୍ରିକା, ସୁବର୍ଣ୍ଣ, ଚନ୍ଦନ, ଜହ୍ନ ଓ ଅଳାଇଚ ।

୧୦ମ ପଦ–‘‘ତାହାଙ୍କର ହାସ ସହ ଚନ୍ଦ୍ରିକା, ଶରୀରର ଶୀତଳତା ସହ କର୍ପୂର, ଜଳ କିମ୍ବା ଚନ୍ଦନ, ବର୍ଣ୍ଣସହ ସୁବର୍ଣ୍ଣ, ମୁଖସହ ଚନ୍ଦ୍ର ଏବଂ ରୋମରାଜିସହ ଅଳେଇଚଲତା ତୁଳନୀୟ ନୁହେ ।’’

୧୧ଶ ପଦ–ସାରଙ୍ଗ–ମେଘ, ଧନୁ; ଚକୋର, ହଂସ ବା ହସ୍ତୀ, ଶଙ୍ଖ ଓ ପଦ୍ମ ।

୧୧ଶ ପଦ–‘‘ତାହାଙ୍କର କେଶଗୁଚ୍ଛସହ ମେଘ, ଭ୍ରୁଲତାସହ ଧନୁ, ଚକ୍ଷୁସହ ଚକୋର, ଗତିସହ ହସ୍ତୀ, କଣ୍ଠସହ ଶଙ୍ଖ ଓ ଦେହର ଗନ୍ଧସହ ପଦ୍ମ ତୁଳନୀୟ ନୁହନ୍ତି ।’’

୧୨ଶ ପଦ–‘ବିଧାତା ଏହାଙ୍କର ଶୋଭା ରଚନା କରି ଶାନ୍ତ ହେବାରୁ ଅର୍ଥାତ୍ ବିଧାତାର ସୁନ୍ଦରୀ ନିର୍ମାଣ ଇଚ୍ଛା ଏହିଠାରୁ ଶାନ୍ତି ଲାଭ କରିବାରୁ ଏହାଙ୍କ ନାମ ଶାନ୍ତା ହୋଇଅଛି ।’ ଏତିକିମାତ୍ର କହି ବେଶ୍ୟା ମଉନ ହେଲା ।

୧୩ଶ ପଦ–ବିଧୂନ୍ତୁଦପ୍ରାୟ–ରାହୁପରି । ବିବସ୍ୱାନଗ୍ରାସୀ–ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ଗ୍ରାସ କରି ।

୧୩ଶ ପଦ–ଅନନ୍ତର ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳ ରାହୁପରି ମାଡ଼ି ଆସ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ଘୋଡ଼ାଇ ପକାଇଲା ଏବଂ ଲାଲବର୍ଣ୍ଣ ଦେଖାଗଲା ।

୧୪ଶ ପଦ–ବାଳୀ–ସ୍ତ୍ରୀ । ପିଧାନୀ–ପିନ୍ଧି ।

୧୪ଶ ପଦ–ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଅନ୍ଧକାର ମାଡ଼ିଆସିବାରୁ ବୋଧହୁଏ, ସେହି ସନ୍ଧ୍ୟାରମଣୀ କଳା ଶାଢ଼ି ପିନ୍ଧିଛିକି ? ଅଥବା ସରସ୍ୱତୀ ନଦୀ ଯମୁନା ସହିତ ମିଶି ବହିଲାକି ?(କାରଣ ସରସ୍ୱତୀ ଜଳ ଶୁକ୍ଳ ଓ ଯମୁନାର ଜଳ କୃଷ୍ଣ ଅଟେ) ।

୧୫ଶ ପଦ–ବନଜାରିକର–ଚନ୍ଦ୍ର କିରଣ । ବାରୁଣୀ–ପ୍ରସିଦ୍ଧ ସ୍ନାନ ଯୋଗ । ତ୍ରିବେଣୀ ଘାଟ–ଗଙ୍ଗା, ଯମୁନା, ସରସ୍ୱତୀର ସଙ୍ଗମ ସ୍ଥଳ ।

୧୫ଶ ପଦ–ଏହି ସମୟରେ ଚନ୍ଦ୍ର ଉଦୟ ହେବାରୁ ତାହାଙ୍କର ଉଦୟ କାଳୀନ ଆରକ୍ତ କିରଣ ସେହି ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳୀନ ଶୋଭାରେ ମିଶିଗଲା । ତାହା ଦେଖି ମନେହେଲା, ତ୍ରିବେଣୀ ଘାଟରେ ବାରୁଣି ସ୍ନାନ ଯୋଗ ପଡ଼ିଲାକି ?

୧୬ଶ ପଦ–ଦିବାନ୍ଧ ପ୍ରମୁଖ ଦ୍ୱିଜେ–ରାତ୍ରିଚର ପକ୍ଷୀମାନେ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ, ପ୍ରମୁଖ ଦ୍ୱିଜେ–ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ । ବିହାର–କ୍ରୀଡ଼ା ।

୧୬ଶ ପଦ–ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ତ୍ରିବେଣୀ ଘାଟରେ ଗଙ୍ଗା ସ୍ତ୍ରୋତ୍ର ପାଠ କରି ଜଳରେ ମଗ୍ନ ହେଲା ପରି, ଦିନରେ ଅନ୍ଧ ହୋଇ ରହିଥିବା ପେଚା ଅନ୍ୟ ରାତ୍ରିଚର ପକ୍ଷୀମାନଙ୍କର ନେତା ହୋଇ ପକ୍ଷ ବିସ୍ତାରପୂର୍ବକ ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗରେ ବୁଲି କ୍ରୀଡ଼ା କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ ।

୧୭ଶ ପଦ–ବିଜିଘୋଷ–ଢକା ତୁଲ୍ୟ ବାଦ୍ୟ ବିଶେଷ ।

୧୮ଶ ପଦ–ଶଙ୍ଖେ–ଏକଶଙ୍ଖ ପରିମିତ । କୌଶେୟ–ବସନ, ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ର ।

୧୭ଶ ଓ ୧୮ଶ ପଦ–ଏହି ସମୟରେ ବିଜିଘୋଷ ପ୍ରଭୃତି ବାଦ୍ୟ ବାଜିଲା । ୠଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ ଓ ଶାନ୍ତାଙ୍କୁ ବିବାହ ବେଶରେ ସଜ୍ଜିତ କରି ମଣ୍ଡପ ଉପରକୁ ନେଇ, ହସ୍ତଗଣ୍ଠି ପଡ଼ିବା ପରେ ଦଶରଥ ଶଙ୍ଖରେ ପାଣି ଟେକି ଦେଇ ଏକ ଶଙ୍ଖ ରତ୍ନ, ସବତ୍ସା ଧେନୁ ଓ ପାଟ ଯୋଡ଼ ପ୍ରଭୃତି ଯଉତୁକ ଦେଲେ ।

୧୯ଶ ପଦ–ବନଜାସନ–ବ୍ରହ୍ମା । ବିନୋଦେ–ଆନନ୍ଦରେ ।

୧୯ଶ ପଦ–ଋଷି ଓ ଶାନ୍ତା ବ୍ରହ୍ମା ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ପରି ଦେଖାଗଲେ; ଅନନ୍ତର ରାତ୍ରିରେ ଏକାନ୍ତରେ ଶୃଙ୍ଗାର ରସରେ ମଜ୍ଜିଲେ ।

୨୦ଶ ପଦ–ବାହୁଳେୟ–କାର୍ତ୍ତିକେଶ୍ୱର । ତାରକା–ତାରା, ତାରକାସୁର । ସୁର–ସୂର୍ଯ୍ୟ ।

୨୦ଶ ପଦ–ତତ୍ପରେ କାର୍ତ୍ତିକେୟ ଜନ୍ମ ହୋଇ ତାରକାସୁରକୁ ମାରି ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ଆନନ୍ଦ ଦେଲା ପରି ପ୍ରଭାତ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇ ତାରାମାନଙ୍କୁ ଲୁପ୍ତପୂର୍ବକ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ପ୍ରକାଶିତ କରିବାକୁ ଜଗତରେ ଅତିଶୟ ଆନନ୍ଦ ଖେଳି ଉଠିଲା ।

୨୧ଶ ପଦ–ଶକ୍ତିମନ୍ତର–ଅତି ପରାକ୍ରମୀ, ଶକ୍ତିଧାରୀ । ଷଷ୍ଠୀ–ଦୂର୍ଗା ।

୨୧ଶ ପଦ–ଯେପରି କାର୍ତ୍ତିକେୟ ଅତି ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ଶକ୍ତି ନାମକ ଅସ୍ତ୍ର ଧାରଣ କରି ଅଥବା ଅତିଶୟ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ହୋଇ ବିହାର କରି କ୍ରମେ ଦୁର୍ଗାଙ୍କଠାରେ ଅନୁରକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ, ସେହିପରି ପ୍ରଭୃତ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ସୂର୍ଯ୍ୟ କିରଣ ବିସ୍ତାରପୂର୍ବକ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ଜଗତକୁ ଆଲୋକିତ କଲା ଏବଂ ଷାଠିଏ ଦଣ୍ଡ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହିଲା ।

୨୨ଶ ପଦ–ବାରକରେ–ବାରଗୋଟି ହାତରେ, କୌଣସି ଗୋଟିଏ ବାରରେ । ଶବସୁର–କୈଳାସ । ଶକମାଳୀ–ଶଙ୍ଖ ସମୂହ । ଗଣ–ଶିବଗଣ ।

୨୨ଶ ପଦ–କାର୍ତ୍ତିକେୟ ବାରଗୋଟି ହସ୍ତ ଧାରଣ କରି ଯେତେବେଳେ ଜନ୍ମ ହେଲେ, ସେହି ସମୟରୁ କୈଳାସରେ ଉତ୍ସବ ହୋଇଥିଲା, ଶିବଗଣମାନେ ଅନେକ ଶଙ୍ଖ ବଜାଇଥିଲେ; ସେହିପରି ପ୍ରଭାବ ରବି, ସୋମ ପ୍ରଭୃତି କୌଣସି ଏକ ବାରରେ ଖ୍ୟାତ ହେଲା ଏବଂ ସେହି ସମୟରେ ମାଳୀମାନେ ଶିବ ମନ୍ଦିରରେ ଶଙ୍ଖ ବଜାଇଲେ ।

୨୩ଶ ପଦ–ଏହି ସମୟରେ ଦଶରଥଙ୍କ ନିଦ୍ରା ଭାଜିଲା । ସେ ଜାମାତାଙ୍କୁ ରଥରେ ବସାଇ ନେଇଗଲେ ।

୨୪ଶ ପଦ–ବିପ୍ର–ଗଡ଼ପ୍ରାଚୀର ।

୨୫ଶ ପଦ–ବୀତିହୋତ୍ର–ଅଗ୍ନି ।

୨୬ଶ ପଦ–ବିୟତରେ–ଆକାଶରେ ।

୨୪ଶରୁ୨୬ଶ ପଦ–ଅଳ୍ପକ୍ଷଣପରେ ସେମାନେ ଗଡ଼ର ପାଚେରୀ ଲଙ୍ଘି ଅଯୋଧ୍ୟା ଦୁର୍ଗରେ ପ୍ରବେଶ ହେଲେ । ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନୀ ଋଷି ରାଣୀମାନଙ୍କୁ ବ୍ରତ କରାଇ ପୁତ୍ରେଷ୍ଟି ଯଜ୍ଞ ନିମିତ୍ତ ହୋମକୁଣ୍ଡରେ ଅଗ୍ନି ସ୍ଥାପନ କଲେ । ହଠାତ୍ ହୋମକୁଣ୍ଡରୁ ଉପରକୁ ଧୂଆଁ ଉଠି ଆକାଶରେ ବ୍ୟାପି ଯିବାରୁ ତାହା ମେଘପରି ଦେଖାଗଲା ।

୨୭ଶ ପଦ–ବଡ଼ଭି–ପ୍ରାସାଦ । ରଙ୍ଗକେତନ–ଲାଲପତାକା । କରହ–ପୁଚ୍ଛା । କେକୀ–ମୟୂର ।

୨୭ଶ ପଦ–ରାଜାଙ୍କର କୋଠା ଉପରେ ଉଡ଼ୁଥିବା ଲାଲ ପତାକାକୁ ବିଜୁଳି ମନେକରି ମୟୂରମାନେ ପୁଚ୍ଛ ଟେକି ନୃତ୍ୟ କଲେ ।

୨୮ଶ ପଦ–ବିଥିରଚିତ୍ତ–ଅସ୍ଥିର ହୃଦୟ । ସାରଙ୍ଗ–ଚାତକ । ବାଥୀ ବାଥୀ ହୋଇ–ଦଳ ଦଳ ହୋଇ ।

୨୮ଶ ପଦ–ତୃଷାର୍ତ୍ତ ଅସ୍ଥିର ହୃଦୟ ଚାତକମାନେ ଦଳ ଦଳ ହୋଇ ଆସି (ସେହି ମେଘକୁ ଦେଖି) ଆନନ୍ଦରେ ନୃତ୍ୟ କଲେ ।

୨୯ଶ ପଦ–ବାୟୁନାଏ–ବାଦକମାନେ । ସ୍ତନିତ–ଘଡ଼ଘଡ଼ି ଶବ୍ଦ ।

୨୯ଶ ପଦ–ବାଦକମାନେ ଏହି ସମୟରେ ଆନନ୍ଦରେ ଦୁନ୍ଦୁଭି ବଜାଇଲେ । ସେହି ଧ୍ୱନି ମେଘର ଘଡ଼ ଘଡ଼ି ଧ୍ୱନି ବୋଲି ମନେହେଲା ।

୩୦ଶ ପଦ–ଦତ୍ୟୁହ–ଡାହୁକ । ବର୍ଷାଭୁ–ବେଙ୍ଗ ।

୩୦ଶ ପଦ–ମହୁରୀ ଓ ଭେରୀର ସ୍ୱର ଡାହୁକ ଓ କଙ୍କପକ୍ଷୀର ସ୍ୱର ପରି ଏବଂ ଅତି ଉଚ୍ଚ ଟମକ ଧ୍ୱନି ବେଙ୍ଗ ରଡ଼ିପରି ପ୍ରତୀକ ହେଲା ।

୩୧ଶ ପଦ–ବଳାକା ପ୍ରକାର–ବକଶ୍ରେଣୀ ପରି । ଚିରାଳ–ପତାକା ।

୩୧ଶ ପଦ–ବାଉଁଶର ଅଗ୍ରଭାଗରେ ଫର ଫର ହୋଇ ଉଡ଼ୁଥିବ ଅତିଶୁକ୍ଳ ପତାକାଗୁଡ଼ିକ ବକପନ୍ତି ପରି ଦେଖାଗଲେ ।

୩୨ଶ ପଦ–ହରି ଇନ୍ଦ୍ର–ବିଷ୍ଣୁ । ଅବଲମ୍ବନ–ଆଶ୍ରୟ ।

୩୨ଶ ପଦ–ମେଘ ଉଦୟ ହେଲେ ଇନ୍ଦ୍ର ଯେପରି ତାହାକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ବର୍ଷା କରାନ୍ତି, ସେହିପରି ବିଷ୍ଣୁ ଅଗ୍ନିକୁଣ୍ଡ ରୂପକ ମେଘକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି କୃପା ରୂପକ ଜଳବର୍ଷଣ କରିବେ ।

୩୩ଶ ପଦ–ବିହୀନ ନିମିଷ–ଅପଲକ ଚକ୍ଷୁ ।

୩୩ଶ ପଦ–ହୋମକୁଣ୍ଡ ନିକଟରେ ଥିବା ବଶିଷ୍ଠ, ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ ପ୍ରଭୃତି ଋଷିମାନେ ସେହି ହୋମ କୁଣ୍ଡରେ ଆବିର୍ଭୂତ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ ଅପଲକ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଦେଖି ନମସ୍କାର କଲେ ।

୩୪ଶ ପଦ–ବରୁଣାଳୟ–ସମୁଦ୍ର । କରୁଣାକର–ଦୟା ସମୁଦ୍ର । କମ୍ବୁ–ଶଙ୍ଖ । ଚକ୍ର–ଚକ୍ରବାକ ପକ୍ଷୀ, ଜଳଭଉଁରୀ, ଅସ୍ତ୍ର ବିଶେଷ । ଗଦା–ଅସ୍ତ୍ର ବିଶେଷ, ସମୂହ । ଅବ୍‌କ–ପଦ୍ମ, ଚନ୍ଦ୍ର ।

୩୪ଶ ପଦ–ଋଷିମାନେ କହିଲେ, ‘‘ହେ କରୁଣାକର ଦୟା ସମୁଦ୍ର ! ତୁମ୍ଭେ ପ୍ରକୃତରେ ସମୁଦ୍ର ଅଟ । କାରଣ, ସମୁଦ୍ର ଯେଉଁପରି ଶଙ୍ଖ, ଡଅଁର ବା ଚକ୍ରବାକ ପକ୍ଷୀ ସମୂହ ଏବଂ ଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଧାରଣ କରି ଶୋଭାପାଉଛି, ତୁମ୍ଭେ ସେହିପରି ପାଞ୍ଚଜନ୍ୟ ଶଙ୍ଖ, ସୁଦର୍ଶନ ଚକ୍ର, ଗରୁଡ଼, କୌମୋଦକୀ ଗଦା ଏବଂ ପଦ୍ମ ଧାରଣ କରି ଶୋଭାପାଉଅଛି ।’’

୩୫ଶ ପଦ–ମହତୀ–ବଡ଼, ମହତୀ ନାମକ ଯୋଗ । ଲକ୍ଷଣମାନ–ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ପରିମିତ, ଚିହ୍ନମାନ । କର–ହସ୍ତ ।

୩୫ଶ ପଦ–‘‘ସମୁଦ୍ର ଯେଉଁପରି ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଜଳଚର ଜୀବମାନଙ୍କୁ ଧାରଣ କରିଅଛି, ତୁମ୍ଭେ ସେହିପରି ନିଜ କରରେ ମୀନ, ମକର ପ୍ରଭୃତି ଚିହ୍ନମାନଙ୍କୁ ଧାରଣ କରିଅଛ । ଲୋକମାନେ ମହତୀ ନାମକ ଯୋଗରେ ସମୁଦ୍ରରେ ନିମଗ୍ନ ହେଲାପରି ବଡ଼ ବଡ଼ ଭକ୍ତମାନଙ୍କର ନୟନ ତୁମ୍ଭ ହୃଦୟରେ ନିମଗ୍ନ ହେଉଅଛି ।’’

୩୬ଶ ଓ ୩୭ଶ ପଦ–‘‘ହେ ପ୍ରଭୋ ! ସମୁଦ୍ରରେ ବୋଇତିଆଳମାନେ ବୋଇତ ବାହି ଯେପରି ଇପ୍ସିତ ରତ୍ନଲାଭ କରନ୍ତି, ସେହିପରି ଆପଣଙ୍କ ରୂପ ସମୁଦ୍ରରେ ବୋଇତିଆଳ ହୋଇଥିବା ଅର୍ଥାତ୍ ଆପଣଙ୍କୁ ପୁତ୍ର ପ୍ରାପ୍ତିର ସ୍ଥାନ ମନେକରିଥିବା ଦଶରଥଙ୍କୁ ପୁତ୍ରରୂପ ରତ୍ନ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତୁ ଏବଂ ସମୁଦ୍ର ବଡ଼ବାଗ୍ନିରେ ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କୁ ପକାଇଲା ପରି ଆପଣ ନିଜର ବଡ଼ବାଗ୍ନି ତୁଲ୍ୟ କ୍ରୋଧରେ ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କୁ ପକାନ୍ତୁ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ଆଉକିଛି ମାଗୁ ନାହୁଁ ।’’

୩୮ଶ ପଦ–ବ୍ୟାକୋଷ କୁସୁମ–ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ ପୁଷ୍ପ । ଚରୁ–ଯଜ୍ଞାନ୍ନ ।

୩୮ଶ ପଦ–ଏହା ଶୁଣି ଭଗବାନ୍ ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ ପୁଷ୍ପ ତୁଲ୍ୟ ମନୋରମ ହାସ ପ୍ରକାଶ କରି, ‘ତାହା ହେଉ’ କହି ଚାରିଗୋଟି ଚରୁରୂପରେ ଦେଖା ଦେଲେ ।

୩୯ଶ ପଦ–ଏହାଦେଖି ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ ହାତ ଅଞ୍ଜଳି କରିବାରୁ, ବ୍ରହ୍ମରୂପୀ ଭଗବାନ ତାହାଙ୍କ ହସ୍ତରେ ଶୀଘ୍ର ପ୍ରବେଶ କଲେ ।

୪୦ଶ ପଦ–ତପସ୍ୱୀ ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ ସେହି ଯଜ୍ଞାନ୍ନ ଦଶରଥଙ୍କୁ ଦେଇ କହିଲେ, ‘‘ରାଣୀମାନଙ୍କୁ ବାଣ୍ଟି ଦିଅ ।’’

୪୧ଶରୁ ୪୩ଶ ପଦ–କୌଶଲ୍ୟା ଓ କୈକେୟୀ (ରାଜାଙ୍କୁ ଚରୁ ଘେନି ଆସିବାର ଦେଖି) କହିଲେ, ‘‘ତୁମ୍ଭର ସାତଶହ ସତଚାଳିଶ ରାଣୀ ବ୍ରତ କରିନାହାନ୍ତି ।’’ ପବନ ମଳୟ ପର୍ବତରୁ ବହିଲେ ଯେଉଁପରି ସବୁ ବାଉଁଶର ଭାଗ୍ୟରେ ଚନ୍ଦନ ହେବାର ସୁଯୋଗ ଘଟେ ନାହିଁ, ସେହିପରି ଏହି କଥା ଶ୍ରବଣରେ ରାଜା ବିରକ୍ତ ହୋଇ ମଳୟର ଗୁଣ ରୂପୀ ସେହି ଚରୁକୁ ସେ ଦୁହିଁଙ୍କର ହାତରେ ଦେଲେ ।

୪୪ଶତ ପଦ–ବିଶ୍ୱଗର୍ଭ–ବିଷ୍ଣୁ । ଅଶନ–ଭକ୍ଷଣ । ବରଷେ–ମେଘ ବରଷିବା ସମୟରେ-।

୪୪ଶତ ପଦ–ନିର୍ମଳ ହୃଦୟା ରାଣୀ ଦୁହେଁ କହିଲେ, ‘‘ଆପଣ ଅବିଚାର କଲେ; (କାରଣ ଆପଣଙ୍କର ସାତଶହ ପଞ୍ଚାଶ ରାଣୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଉପରୋକ୍ତ ସଂଖ୍ୟକ ରାଣୀ ବ୍ରତ କରିନାହାନ୍ତି ବାକି ତିନିଜଣ ବ୍ରତ କରିଛନ୍ତି, ଆପଣ ସେ ତିନିଜଣଙ୍କୁ ସୁଦ୍ଧା ଦେଲେ ନାହିଁ) ଏହା କହି ବ୍ରତନୀଙ୍କୁ (ସୁମିତ୍ରାଙ୍କୁ) ଦୁଇଭାଗ ଦେବାରୁ ରାଜା ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହେଲେ ।

୪୫ଶ ପଦ–ବିଶ୍ୱଗର୍ଭ–ବିଷ୍ଣୁ । ଅଶନ–ଭକ୍ଷଣ । ବରଷେ–ମେଘ କରଷିବା ସମୟରେ ।

୪୬ଶ ପଦ–ଶକ୍ତି–ଶାମୁକା ।

୪୫ଶ-୪୬ଶ ପଦ–ସ୍ୱାତୀନକ୍ଷତ୍ରରେ ମେଘ ବରଷିଲେ ସେହି ଜଳକୁ ଭକ୍ଷଣ କରି ଶାମୁକା ମୁକ୍ତାକୁ ଗର୍ଭରେ ଧାରଣ କରେ; ସେହିପରି ରାଣୀମାନେ ଚରୁ ଭକ୍ଷଣ କରି ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଯାହାଙ୍କ ଗର୍ଭରେ ରହିଅଛି, ସହି ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ ଗର୍ଭରେ ଧାରଣ କଲେ ।

୪୭ଶ ପଦ–ବିଭାଣ୍ଡକ–ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ । ବାସରକୁ ବାସର–ଦିନକୁ ଦିନ ।

୪୭ଶ ପଦ–ଅନନ୍ତର ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ ପ୍ରିୟା ଶାନ୍ତାଙ୍କୁ ନେଇ ସ୍ୱୀୟ ତପୋବନକୁ ଗମନ କଲେ ଏବଂ ରାଣୀମାନେ ଗର୍ଭ ଭାରରେ ଦିନକୁ ଦିନ ଅଶକ୍ତ ହେଲେ ।

୪୮ଶତ ପଦ–ଲତା ତୁଲ୍ୟ ସୁକୁମାରୀ ରାଣୀମାନେ ମେରୁପର୍ବତ ତୁଲ୍ୟ ଉନ୍ନତଗର୍ଭ ଧାରଣ କରି ଆଶକ୍ତ ହେବା ବିଚିତ୍ର ନୁହେଁ ।

୪୯ଶତ ପଦ–ଦୋହଦ-ଗର୍ଭ । ବତ୍ସୋଜ-ସ୍ତନ । ଦନ୍ତସମ୍ପୂଟ–ହାତୀ ଦନ୍ତ ତିଆରି ଫରୁଆ-।

୪୯ଶତ ପଦ–ଗର୍ଭ ରାଣୀମାନଙ୍କର ସୁବର୍ଣ୍ଣ ତୁଲ୍ୟ ଦେହର କାନ୍ତିକୁ ରୂପା ମୂଲ୍ୟରେ କିଣି ସ୍ତନରୂପ ହାତୀ ଦନ୍ତ ଫରୁଆରେ ରଖିଛିକି ? (ଏହିପରି ଦର୍ଶକର ମନେହୁଏ । ଗର୍ଭ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରକାଶ ହେଲେ ଗର୍ଭିଣୀର ଶରୀରର କାନ୍ତି ପାଣ୍ଡୁ ବର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ । ସ୍ତନ ଅଧିକ ଶୋଭା ଧାରଣ କରେ, ଏଣୁ ଏପରି ଉତ୍‌ପ୍ରେକ୍ଷା ହେଲା)।

୫୦ଶତ ପଦ–ସେମାନଙ୍କ କଟିଦେଶ ବେଶି ଉନ୍ନତ ହେଲା; ଏହା କହିବା ଅଧିକ ବିଚିତ୍ର ନୁହେଁ । କାରଣ ଏଥି ପୂର୍ବରୁ ଏହି କଟି ସିଂହକଟିକୁ ଗ୍ରାସ କରିଥିଲା (ଜିଣିଥିଲା) । ଯେ ଯାହାକୁ ଗ୍ରାସ କରେ, ସେ ତା’ଠାରୁ ନିଶ୍ଚୟ ପୃଥୁଳ ଅଟେ ।

୫୧ଶତ ପଦ–ମଧୁରସରେ–ମିଠାରସରେ, ନାରାୟଣଙ୍କ ମାଧୁରୀରେ । ଉଦରପଥ–କଣ୍ଠଦେଶ ।

୫୧ଶତ ପଦ–ରାଣୀମାନଙ୍କର କଣ୍ଠ ପ୍ରଦେଶ ମିଠା ରସରେ ଏବଂ ‘ମଧୁର ରସ’ ନାରାୟଣ ମାଧୁରୀରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହେବାରୁ ଅନ୍ୟ କଟୁ, ତିକ୍ତ ପ୍ରଭୃତି ରସ ଭକ୍ଷଣ କରନ୍ତେ ବାନ୍ତି ହେଲା-। ଏଥିରୁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ କ’ଣ ? (ଅରୁଚି ସେମାନଙ୍କୁ ଆକ୍ରମଣ କଲା ଏହାହିଁ ଫଳିତାର୍ଥ)।

୫୨ଶତ ପଦ–ମାଧୁମାସ–ଚୈତ୍ରମାସ । ବିପତଧ୍ୱଜ–ଗରୁଡ଼ାସନ(ବିଷ୍ଣୁ) । ଚତୁର୍ଦ୍ଧାମୂର୍ତ୍ତି–ଚାରିପ୍ରକାର ଦେହ ।

୫୨ଶତ ପଦ–ବସନ୍ତ ୠତୁରେ ଚୈତ୍ରମାସର ଶୁକ୍ଳ ନବମୀ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଅଟେ । ସେହିଦିନ ବିଷ୍ଣୁ ଚାରିଗୋଟି ଦେହ ଧାରଣ କଲେ ।

୫୩ଶତ ପଦ–ଏହି ସମୟରେ କୌଶଲ୍ୟା ଆଦି ତିନିରାଣୀ ଉଦୟାଚଳର ତିନିଗୋଟି ଶୃଙ୍ଗପରି ଦେଖାଗଲେ ।

୫୪ଶତ ପଦ–ବାସବଦିଗଦ୍ରି–ଉଦୟ ପର୍ବତ ।

୫୪ଶତ ପଦ–ବିଧି–ଚନ୍ଦ୍ର । ଗୁରୁ–ବୃହସ୍ପତି । ଭାର୍ଗବ–ଶୁକ୍ର । ଅଙ୍ଗିରା–ମଙ୍ଗଳ । ଧାତ୍ରୀ ରାତ୍ର–ପୃଥିବୀରୂପୀ ରାତ୍ରି । ଧ୍ୱାନ୍ତ–ଅନ୍ଧକାର, ଚିନ୍ତା ।

୫୪ଶତ ପଦ–ଯେପରି ଚନ୍ଦ୍ର, ବୃହସ୍ପତି, ଶୁକ୍ର, ମଙ୍ଗଳ ଉଦୟ ହୋଇ ରାତ୍ରିର ଗାଢ଼ ଅନ୍ଧକାରକୁ ନାଶ କରନ୍ତି, ସେହିପରି ରାଣୀମାନଙ୍କ ଗର୍ଭରୁ ଚାରିଗୋଟି ପୁତ୍ର ଜନ୍ମ ହୋଇ ପୃଥିବୀର ଗାଢ଼ ଚିନ୍ତାକୁ ନାଶ କଲେ ।

୫୫ଶତ ପଦ–ବଧାଇ–ପୁରସ୍କାର । ବାର୍ତ୍ତାବହ–ଦୂତ ।

୫୫ଶତ ପଦ–ଅନ୍ତଃପୁରରେ ଥିବା ସ୍ତ୍ରୀମାନେ ରାଜାଙ୍କୁ ଏହି କଥା କହି ପୁରସ୍କାର ପାଇଲେ ଏବଂ ଦୂତମାନେ ଏହି ବାର୍ତ୍ତା ନେଇ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ରାଜ୍ୟକୁ ଗଲେ ।

୫୬ଶତ ପଦ–ବେତ୍ରକ–କଞ୍ଚୁକୀ । କଟକ–ବାଲା ।

୫୬ଶତ ପଦ–କଞ୍ଚୁକୀମାନେ ସାମନ୍ତ ଓ ମନ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ଏହି କଥା ଜଣାଇ ବାଲା ଓ କୁଣ୍ଡଳ ପ୍ରଭୃତି ଅଳଙ୍କାର ପିନ୍ଧିଲେ ।

୫୭ଶତ ପଦ–ବିଦୂଷକ–ହାସ୍ୟକାରୀ । ବାତ୍ୟାୟନୀ–ଅର୍ଦ୍ଧବୃଦ୍ଧା, ବିଧବା ସ୍ତ୍ରୀ ।

୫୭ଶତ ପଦ–ଏହି ଉତ୍ସବରେ ବାଟ, ହାଟ ସବୁ ଲୋକାରଣ୍ୟ ହେଲା, ତୁରୀ ପ୍ରଭୃତି ଅସଂଖ୍ୟ ବାଦ୍ୟ ବାଜିଲା, ହାସ୍ୟକାରୀ ଓ ବିଧବା ସ୍ତ୍ରୀମାନେ ଆନନ୍ଦିତ ହେଲେ ।

୫୮ଶତ ପଦ–ସୂନୁ–ପୁତ୍ର ।

୫୮ଶତ ପଦ–ଯେତେବେଳେ ଦଳ ଦଳ ହୋଇ ଅନ୍ୟ ରାଣୀମାନେ ସୂତିକା ଘରେ ରୁଣ୍ଡ ହେଲେ, ସେହି ସମୟରେ ରାଜା ସୂତିକା ଘରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇ ଆନନ୍ଦ ମନରେ ପୁତ୍ରଙ୍କୁ ଦେଖିଲେ ।

୫୯ଶତ ପଦ–ବନଜନାଭ–ପଦ୍ମନାଭ(ବିଷ୍ଣୁ) ।

୫୯ତମ ପଦ–ଦଶରଥ ପୁତ୍ରର ନାଭିରୁ ଲମ୍ବିଥିବା ନାଡ଼କୁ ଦେଖି, ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ପଦ୍ମନାଭ ନାମକୁ ସାର୍ଥକ ମନେକଲେ ।(ଅର୍ଥାତ୍ ରାମଙ୍କର ନାଡ଼ ବିଲମ୍ବିତ ନାଭି ମୃନାଳଯୁକ୍ତ ପଦ୍ମ ପରି ଦେଖାଯାଉଥିଲା ।)

୬୦ତମ ପଦ–ବିଗ୍ରହ–ଦେହ ।

୬୦ତମ ପଦ–ଏହି ସମୟରେ ପୁତ୍ରମାନଙ୍କର ନାଡ଼ି ଛେଦନ କରିବାରୁ ସେମାନଙ୍କ ଦେହରୁ କସ୍ତୁରୀର ଗନ୍ଧ ବାହାରିଲା । ତେଣୁ ମନେହେଲା ପୁତ୍ରମାନଙ୍କର ଦେହ ସୌରଭ କସ୍ତୁରୀର ବନ୍ଦନୀୟ (କସ୍ତୁରୀଠାରୁ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ) ହୋଇଥିବାରୁ ଦାସୀମାନେ ମୃଗନାଭୀ ଭ୍ରମରେ ଛେଦନ କଲେ କି-?

୬୧ତମ ପଦ–କାରୁଣ୍ୟମୟ–କ୍ଷୀର ସମୁଦ୍ର । ଅନନ୍ତ–ଶେଷଦେବ ।

୬୧ତମ ପଦ–ସୂତିକାଗୃହ କ୍ଷୀରସମୁଦ୍ର ପରି ଓ ସେହି ଗୃହରେ ବିଚ୍ଛାଇ ଦିଆଯାଇଥିବା ଶଯ୍ୟା ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ଅନନ୍ତ ଶଯ୍ୟାପରି ଦେଖାଯାଉଥିଲା ।

୬୨ତମ ପଦ–ବୀଚି–ଲହରୀ । ଚନ୍ଦ୍ରାତପ–ଚାନ୍ଦୁଆ । ବିବେକୀ–ଚତୁରା, ସରସ୍ୱତୀ ।

୬୨ତମ ପଦ–ସେହି ସୂତିକା ଗୃହରେ ବନ୍ଧା ଯାଇଥିବା ଚାନ୍ଦୁଆର (କୁଞ୍ଚାବାସ) ଝାଲରସବୁ କ୍ଷୀର ସମୁଦ୍ରର ଲହରୀପରି ଏବଂ କୁମାରଙ୍କର ପ୍ରବୋଧକାରିଣୀ ଚତୁରା ଦାସୀ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ପ୍ରବୋଧକାରିଣୀ ସରସ୍ୱତୀଙ୍କ ପରି ଦେଖା ଯାଉଥିଲେ ।

୬୩ତମ ପଦ–ପଞ୍ଚୁଆତି ଦିନ ବୀରି ପ୍ରଭୃତି ପଞ୍ଚଶସ୍ୟ ମିଶ୍ରିତ ଚାଉଳ ଭକ୍ଷଣକାରୀମାନଙ୍କର ପଞ୍ଚପ୍ରାଣକୁ ସନ୍ତୋଷ କଲା ।

୬୪ତମ ପଦ–ବନଜିନୀ–ପଦ୍ନିନୀ । ବରାଟକ–କଉଡ଼ି ।

୬୪ତମ ପଦ–ଷଷ୍ଠଦିନ ଲକ୍ଷେ ପଦ୍ମିନୀ ସ୍ତ୍ରୀ ବହୁସଂଖ୍ୟକ କଉଡ଼ିରେ ଷଷ୍ଠୀଘରକୁ ମଣ୍ଡନ କଲେ ।

୬୫ତମ ପଦ–କାମ–ଇଚ୍ଛା, କନ୍ଦର୍ପ । ମଧୂର–ମଧୁ ରାକ୍ଷସ, ବସନ୍ତକାଳ ।

୬୫ତମ ପଦ–ଭଗବାନ ଯୋଗନିଦ୍ରାରେ ଅଭିଭୂତ ଥିବାବେଳେ ଯେପରି ମଧୁଦୈତ୍ୟସହ ବିବାଦ କରିବା ଇଚ୍ଛା ପୋଷଣ କରି ଉଠିଥିଲେ, ସେହିପରି ଏହି ପୁତ୍ରମାନେ ସୁନ୍ଦରତାରେ କନ୍ଦର୍ପ ଓ ବସନ୍ତକାଳ ସହ ବିବାଦ କରିବାପାଇଁ ସପ୍ତମ ଦିବସରେ ଉଠିଆରୀ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କଲେ ।

୬୬ତମ ପଦ–ବିଷ୍ଣୁ ବଟପତ୍ରରେ ଶୋଇଲାପରି, ଏମାନେ ଏକୋଇଶ ଦିନ ଦୋଳରେ ଶୋଇଲେ ।

୬୭ତମ ପଦ–ଦଶରଥ ସେହି ଦୋଳି ଦୋହଲାଇବା ପାଇଁ ହାତ ବଢ଼ାନ୍ତେ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱବାହୁ ମାର୍କଣ୍ଡଙ୍କ ପରି ଦେଖାଗଲେ ।

୬୮ତମ ପଦ–ବ୍ରହ୍ମଷି ବଶିଷ୍ଠ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ପୁତ୍ରଙ୍କର ନାମ ଶ୍ରୀରାମ ଓ ରାମ ଦେଇ କହିଲେ, ‘‘ଏହି ନାମ ପଛରେ ଚନ୍ଦ୍ର ଓ ଭଦ୍ର ଶବ୍ଦ ଯୁକ୍ତ ହୋଇ ରମଣୀୟ ହେଉ ଅର୍ଥାତ୍ ଶ୍ରୀ ରାମଚନ୍ଦ୍ର, ରାମଭଦ୍ର, ରାମଚନ୍ଦ୍ର ରାମଭଦ୍ର ହେଉ ଆଉ ମଧ୍ୟ ରଘୁବଂଶରେ ଜନ୍ମ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାଙ୍କର ନାମ ରଘୁନାଥ, ରାଘବ ହେବ । ପରେ ରାବଣକୁ ମାରି ରାବଣର ଏବଂ ରାଜା ହୋଇ ରାଜେନ୍ଦ୍ର ନାମ ଧାରଣ କରିବେ ।’’

୭୦ତମ ପଦ–‘‘ଆଉ ମଧ୍ୟ ଦଶରଥ ଏହାଙ୍କର ପିତା ହୋଇଥିବାରୁ ଏ ଦାଶରଥି ନାମକୁ ଧାର କରନ୍ତୁ ।’’

୭୧ତମ ପଦ–କୈକେୟୀପୁତ୍ରଙ୍କୁ ଦେଖି କହିଲେ, ‘‘ଏ ସଦା ଶୁଭ କାର୍ଯ୍ୟରେ ରତ ହୋଇ ଜୀବନ ଯାତ୍ରା ନିର୍ବାହ କରିବ; ଏଣୁ ଏହାର ନାମ ଭରତ ହେଉ ।’’

୭୨ତମ ପଦ–ମେଘନାଦ–ମୟୁର, ଇନ୍ଦ୍ରଜିତ । ଦାନ–ଦେବା, ଛେଦନ କରିବା ।

୭୪ତମ ପଦ–ବଳକ୍ଷପକ୍ଷ–ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷ ।

୭୨ତମରୁ–୭୪ତମ ପଦ–ବଶିଷ୍ଠ ସୁମିତ୍ରାଙ୍କର ପୁତ୍ରଦୁହିଙ୍କୁ ଦେଖି କହିଲେ, ‘‘ଏ ଦୁହିଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଜ୍ୟେଷ୍ଠଠାରେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ସୁଲକ୍ଷଣମାନେ ଦେଖା ଯାଉଥିବାରୁ ସେ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ନାମରେ ଅଭିହତ ହେଉ, ଆଉ ମଧ୍ୟ ତାହାର ନାମ କୁମାର ହେବା ଉଚିତ । କାରଣ କୁମାର (କାର୍ତ୍ତିକେୟ) ଯେପରି ଶକ୍ତି ଧାରଣ କରି ଅନ୍ୟ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ତ୍ରିଭୁବନ ବିଜୟୀ ତାରକ ପ୍ରଭୃତିଙ୍କୁ ଗଣନା କରି ନ ଥିଲେ, ଏ ସେହିପରି ଶକ୍ତି ଧାରଣ କରି ଅନ୍ୟ ବୀରମାନଙ୍କୁ ଗଣନା କରିବେ ନାହିଁ ଏବଂ କାର୍ତ୍ତିକେୟ ଯେପରି ମୟୂରକୁ ସନ୍ତୋଷ ଦାନ କରିବାରେ ବ୍ରତୀ ଅଟନ୍ତି, ଏ ସେହିପରି ‘ମୟୂର’ ଇନ୍ଦ୍ରଜିତକୁ ତୋଷ ଦାନ କରିବେ ଅର୍ଥାତ୍ ତାହାର ଶିର ଛେଦନ କରି ଚିରକାଳକୁ ଶାନ୍ତ କରି ଦେବେ ।’’

୭୫ତମ ପଦ–ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କର ସାନ ଭାଇଙ୍କୁ ‘‘ଏ ଅତି ସହଜ ଉପାୟରେ ବହୁ ଶତ୍ରୁଙ୍କୁ ନାଶ କରି ଖ୍ୟାତି ଲାଭ କରିବ’’–ଏହା କହ ଶତ୍ରୁଘ୍ନ ନାମ ଦେଲେ ।

୭୬ତମ ପଦ–‘‘ଏ ଦୁହେଁ ସୁମିତ୍ରାଙ୍କଠାରୁ ଜନ୍ମ, ଏଣୁ ସୌମିତ୍ରୀ ନାମ ଧାରଣ କରନ୍ତୁ’’–ଏହା କହ ଋଷି ସେଠାରୁ ପ୍ରସ୍ଥାନ କଲେ ।

୭୭ତମ ପଦ–ପୁତ୍ରମାନେ ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷ ଚନ୍ଦ୍ର ପରି ଦିନକୁ ଦିନ ବଳଶାଳୀ ହୋଇ ବଢ଼ିବାକୁ ଲାଗିଲେ ।

୭୮ତମ ପଦ–ପୁତ୍ରମାନେ କାନ୍ଥବାଡ଼ ଧରି ଠିଆ ହେବା ସମୟର ଶୋଭା କିଏ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବ ? ବଡ଼ କବିମାନେ ଅଥବା ‘‘ବଡ଼ କବି’ ବ୍ରହ୍ମା ସୁଦ୍ଧା ଏହା ବର୍ଣ୍ଣି ନ ପାରି ମୂକ ହୋଇ ରହିବେ-।

୭୯ତମ ପଦ–ପୁତ୍ରମାନେ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ଅନ୍ୟ ଶିଶୁମାନଙ୍କସହ ‘ଚତ୍ୱରେ ଅଗଣାରେ ଗୋଡ଼ିଆ ହୋଇ ଖେଳିବାକୁ ଲାଗିଲେ ।

୮୦ତମ ପଦ–ଜଗତୀ ରଚନା–ସୃଷ୍ଟି ରଚନା ।

୮୦ତମ ପଦ–ଭଗବାନ ବର୍ତ୍ତମାନ ରାମରୂପ ଧାରଣ କରି ବାଳକ ହୋଇଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ବିଷ୍ଣୁ ରୂପରେ ପୂର୍ବେ କରିଥିବା ସୃଷ୍ଟିର ରଚନା କୌଶଳ ଭୁଲି ନ ଥିଲେ । ଯାହାକି ସେ ସେହିପରି ବାଲିରେ ନାନା ପ୍ରକାର ରଚନା କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ ।

୮୧ତମ ପଦ–ବଦ୍ରିକାଶ୍ରମରେ ଯେପରି ନର ନାରାୟଣଙ୍କର ଲୀଳା ହୋଇଥିଲା, ସେହିପରି ଉପନୟନ ସମୟ ଉପସ୍ଥିତ ହେବାକୁ ଅଯୋଧ୍ୟାରେ ଲୀଳା ହେଲା ।

୮୨ତମ ପଦ–ବରହୀ–ମୟୂର । ସ୍ୱତଃ–ବିଧାତା ଦତ୍ତ । ସୃଷ୍ଟିରେ–ସଂସାରରେ । ଶିଖଣ୍ଡ–ଚଳ, ଶିଖା(ଚୁଟୀ), ନଗର–ପର୍ବତର, ବୃକ୍ଷର, ସହର । ଅନ୍ୟାର୍ଥରେ–ବର–ଶ୍ରେଷ୍ଠ । ହିଁ ନିଶ୍ଚିତ । ସ୍ୱତଃ–ପ୍ରକୃତରେ ।

୮୨ତମ ପଦ–ଏହି ସଂସାରସ୍ଥ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ମୟୂର ଯେପରି ବିଧାତା ଦତ୍ତ ଚୂଳ ଧାରଣ କରି ପର୍ବତ, ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କରେ ନିଜ ଇଚ୍ଛାନୁସାରେ ବୁଲେ, ସେହିପରି ଏହି ସଂସାରରେ ସମସ୍ତଙ୍କଠାରୁ ବାସ୍ତବିକ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଅଟନ୍ତି ଯେଉଁ ବିଷ୍ଣୁ ସେ ଶଖା (କେଶଗୁଚ୍ଛ) ଧାରଣ କରି ଇଚ୍ଛାନୁସାରେ ନଗରରେ ବୁଲିବାକୁ ଲାଗିଲେ (ଉପନୟନ ପରେ ଶିଖା ଧାରଣ ଯାତ୍ରୀଙ୍କର କୁଳାଚାର) ।

୮୩ତମ ପଦ–ବାହଗ୍ରୀବ–ହୟଗ୍ରୀବ ।

୮୩ତମ ପଦ–ଯେଉଁ ବିଷ୍ଣୁ ପୂର୍ବେ ହୟଗ୍ରୀବ ରୂପକୁ ଧାରଣ କରିଥିଲେ, ସେହି ବିଷ୍ଣୁ ବାଲ୍ୟପରେ କିଶୋର ଅବସ୍ଥାକୁ ପ୍ରକାଶ କଲେ । (ଅର୍ଥାତ୍ ଯେ ଇଚ୍ଛାନୁସାରେ ନାନାରୂପ ଧାରଣ କରି ପାରନ୍ତି, ସେ ରାମରୂପ ଧାରଣ କରି ବାଲ୍ୟାବସ୍ଥାରୁ କିଶୋର ଅବସ୍ଥାକୁ ପ୍ରାପ୍ତ ହେଲେ)

୮୪ତମ ପଦ–ବୃକ୍ଷ–ବୃକ୍ଷରାଶି, ଶ୍ରେଷ୍ଠ । ଧନୁଯୁକ୍ତ–ଧନୁରାଶିଯୁକ୍ତ, ଧନୁର୍ଦ୍ଧାରୀ । ରାମଚନ୍ଦ୍ର ମନେହର ଚନ୍ଦ୍ର । ଶ୍ରୁତ–ଦେବ । ବନ୍ଦାରୁ–ବନ୍ଦନୀୟ, ବିଦ୍ୟାଧର–ଦେବତା ବିଶେଷ, ବିଦ୍ୟାଭ୍ୟାସୀ ।

୮୪ତମ ପଦ–ମନୋହର ଚନ୍ଦ୍ର ଯେଉଁପରି ବୃଷରାଶି କିମ୍ବା ଧନୁରାଶି ସହ ଅନାୟାସରେ ଯୁକ୍ତ ହୁଅନ୍ତି, ସେହିପରି ସର୍ବଜନ ବନ୍ଦନୀୟ ରାମ ଅନାୟାସରେ ଅତି ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଧନୁ ଧାରଣ କରି,(ଧନୁ ବିଦ୍ୟା ଶେଷ କରି) ଦେବ ବିଦ୍ୟାକୁ ଧାରଣ କଲେ ଅର୍ଥାତ୍ ଦେବ ପଢ଼ା ଆରମ୍ଭ କଲେ ।

୮୫ତମ ପଦ–ଶାରଦା–ସରସ୍ୱତୀ । ସୁମୃତିସାର–ସ୍ମୃତିଶ୍ରେଷ୍ଠ ।

୮୫ତମ ପଦ–ସରସ୍ୱତୀ ବିନୀତା ଦାସୀ ପରି ସବୁବେଳେ ଯାହାଙ୍କ ନିକଟରେ ରହିଅଛନ୍ତି, ସେ ମନୁ ପ୍ରଭୃତି ଶାସ୍ତ୍ର ବିଦ୍ୟାରେ କାହିଁକି ବା ବଣାହେବେ ?

୮୬ତମ ପଦ–ରାମଚନ୍ଦ୍ର ପୀତବସ୍ତ୍ର ପରିଧାନ କରୁଥିବାରୁ ଜଣାଯାଏ, ତାଙ୍କର ପୀତବସ୍ତ୍ରରେ ଅଧିକ ଅଧିକ ସ୍ନେହ ଅଛି । ସୁତରାଂ କୌଣସି ଅବତାରେ ମଧ୍ୟ ତାହାକୁ ତ୍ୟାଗ କରୁନାହାନ୍ତି ।

୮୭ତମ ପଦ–କୃପଣ ଯେପରି ଧନ ସଞ୍ଚୟ କରିବାକୁ କ୍ଷଣେ ମାତ୍ର ପାସୋରେ ନାହିଁ, ସେହିପରି ପିତାମାତା ଦଣ୍ଡେମାତ୍ର ତାହାଙ୍କୁ ମନରୁ ଅନ୍ତର କରୁ ନ ଥିଲେ ।

୮୮ତମ ପଦ–ଅଯୋଧ୍ୟାର ଲୋକମାନେ ‘ଏହି ଜଗତରେ ସବୁଗୁଣରେ ବଡ଼ କିଏ ?’ ଏହି ପ୍ରଶ୍ନ ନିଜ ନିଜ ମଧ୍ୟରେ ଉଠାଇ ରାମଙ୍କ ନାମ ପ୍ରସ୍ତାବ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । (ଅର୍ଥାତ୍ ରାମ ସମସ୍ତଙ୍କଠାରୁ ବଡ଼ ବୋଲି ସ୍ଥିର କଲେ) ।

୮୯ତମ ପଦ–ବାଣିଜ୍ୟରେ ଧନ ଲଗାଇଲେ ତାହା ଯେପରି ଦିନକୁଦିନ ବଢ଼େ, ସେହିପରି ଏହି ପ୍ରସ୍ତାବ ଦିନୁ ଦିନୁ ବିଦେଶରେ ବ୍ୟାପିଲା ।

୯୦ତମ ପଦ–ବେପାରୀ ଯେପରି ଜିନିଷପତ୍ର ବଳଦ ଉପରେ ଲଦି ସ୍ଥାନାନ୍ତରକୁ ନେଇ ବିକ୍ରୟ କରେ, ସେହିପରି ଲୋକମାନଙ୍କର ମୁଖରୂପ ବଳଦ ଏହି ପ୍ରସ୍ତାବକୁ ବୋହି ନେଇ ନାନା ସ୍ଥାନରେ ବିକ୍ରୟ କଲା । (ଅର୍ଥାତ୍ ଏହା ବାର୍ତ୍ତା ଲୋକମାନେ ସବୁଆଡ଼େ କହି ବୁଲିଲେ) ।

୯୧ତମ ଓ ୯୨ତମ ପଦ–ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ବାତ୍ସଲ୍ୟରସ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ମୋର ମନ ଓ ବଚନ ପବିତ୍ର ହେଲା । ମୋର ନାମ ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ, ଏ ଛାନ୍ଦକୁ ବୟାଣୋଇ ପଦରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ କଲି ।

ଷଷ୍ଠ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ–ମାଳବ ରୋଢ଼ାବାଣୀ)

୧ମ ପଦ–ବିସିଦ୍ଧକରଣ–ବିଘ୍ନକରିବାକୁ ।

୨ୟ ପଦ–ବିକୁକ୍ଷି ବଂଶ–ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶ । ବୈବସ୍ୱତ–ଯମ । ମାର୍ଗଣ–ଶର ।

୧ମ ଓ ୨ୟ ପଦ–ହେ ପଣ୍ଡିତଗଣ ! ସାବଧାନ ହୋଇ ଏହି ଗୀତରେ ଥିବା ବଚନ ଚାତୁରୀକୁ ବିଚାର କରନ୍ତୁ । ଋଷିମାନେ ପବିତ୍ର ସିଦ୍ଧବନରେ ଯଜ୍ଞ କରୁଥିବା ସମୟରେ ସୁବାହୁ, ମାରୀଚ ପ୍ରଭୃତି ଖ୍ୟାନାମା ରାକ୍ଷସମାନେ ସେଠାରେ ପହଞ୍ଚି ବିଘ୍ନ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ଏହି ସମୟରେ ଶୂନ୍ୟବାଣୀ ହେଲା, ‘ସୂର୍ଯ୍ୟ ବଂଶରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିବା ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଏଠାକୁ ଆଣ; ତାଙ୍କର ବାଣ ଏମାନଙ୍କର ଯମ ଅଟେ ।’(ଅର୍ଥାତ୍ ତାଙ୍କର ବାଣର ଆଘାତରେ ଏମାନେ ମରିବେ) ।

୩ୟ ପଦ–ବାରସ୍ୱତୀ–ବ୍ରହ୍ମଲୋକ ।

୩ୟ ପଦ–ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ସେହି ବାଣୀ ଶୁଣିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଉଠି କୋଶଳ ଦେଶକୁ ଗମନ କଲେ । ସେ କୋଶଳର ରାଜଧାନୀ ଅଯୋଧ୍ୟାରେ ପହଞ୍ଚି ଦେଖିଲେ ଯେ, ସେହି ପୁରୀ ବ୍ରହ୍ମଲୋକର ଶୋଭା ଧାରଣ କରିଅଛି, କାରଣ ନିଜେ ବ୍ରହ୍ମ ସେଠାରେ ଶରୀର ଧାରଣ କରିଅଛନ୍ତି-।

୪ର୍ଥ ପଦ–ବରଣ–ବରଣ କରିବା, ପ୍ରାଚୀର (ବାଡ଼ା) । ଦିବ୍ୟ–ଅପୂର୍ବ । ସୁମନମାଳା–ବରଣ ପୁଷ୍ପମାଳା (ପଣ୍ଡିତ ସମୂହ) । ବିପଞ୍ଚିବାଦିନୀ–ବାଣୀବାଦିନୀ, ବୀଣାଜିତ କଣ୍ଠି । ଆଳୀ–ସଖୀ-।

୪ର୍ଥ ଓ ୫ମ ପଦ–ଆଉ ମଧ୍ୟ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ସେହି ନଗରୀକୁ ଦେଖି ସ୍ୱୟଂବର ସଭାସ୍ଥିତ ଗୋଟିଏ ସ୍ୱୟଂବର କନ୍ୟା ବୋଲି ଭାବିଲେ । କାରଣ ସ୍ୱୟଂବର କନ୍ୟା ଯେପରି ଅପୂର୍ବ ବେଶ ଧାରଣ କରି ବୀଣାଜିଣା କଣ୍ଠୀ ସଖିମାନଙ୍କ ସହ ବରଣ ଫୁଲମାଳ ହାତରେ ଧରି, ନିଜ ସମାନ ବର ଖୋଜି ବୁଲୁଥାଏ ଏବଂ ଶୁଭବାଦ୍ୟ ସେହି ସଭା ସ୍ଥଳରେ ବାଜୁଥାଏ ଅଥବା ହୁଳହୁଳି ପଡ଼ୁଥାଏ, ସେହି ସ୍ଥାନସ୍ଥ ଶୁଭ୍ର ସଭାମଣ୍ଡପ ବହୁମୂଲ୍ୟ ବସ୍ତ୍ରରେ (ଚାନ୍ଦୁଆ ପ୍ରଭୃତିରେ) ଅଚ୍ଛାବିତ ହୋଇ ଦର୍ଶକମାନଙ୍କର ମନ ଓ ନିମନ୍ତ୍ରିତ ରାଜାମାନଙ୍କର ମନକୁ ଆନନ୍ଦିତ କରୁଥାଏ; ସେହିପରି ଏହି ନଗରୀ ପ୍ରାଚୀର ପରିବେଷ୍ଟିତା ହୋଇ ବୀଣା ବାଦ୍ୟନିପୁଣା ସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କ ସହ ମିଳି, ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କୁ ନିଜ ବକ୍ଷରେ ସ୍ଥାନ ଦେଇ, ନିଜର ଅନୁରୂପ ବର ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଖୋଜୁଛି ଅର୍ଥାତ୍ ତାହାଙ୍କର ରାଜତ୍ୱ ସମୟକୁ ଚାହିଁ ରହିଛି ଏବଂ ଏହାର ମଧ୍ୟଭାଗ ଅନବରତ ମଙ୍ଗଳବାଦ୍ୟ ନାଦରେ ସଂସାରସ୍ଥ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ବିମୋହିତ କରି ବହୁମୂଲ୍ୟ ପକ୍‌କାଘର ଓ ପଟ୍ଟବସ୍ତ୍ର ପ୍ରଭୃତିରେ ପୂର୍ଣ୍ଣହୋଇ ଅର୍ଥାତ୍ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସମୃଦ୍ଧି ଶାଳିନୀ ହୋଇ ରାଜା ଦଶରଥଙ୍କର ଆନନ୍ଦ ବର୍ଦ୍ଧନ କରୁଅଛି ।

୬ଷ୍ଠ ପଦ–ଲକ୍ଷ୍ମୀ–ଲକ୍ଷ୍ମୀଦେବୀ, ସମ୍ପତ୍ତି । କର–ହସ୍ତ, ପୁରୁଷ । ବିନାୟକ–ଗରୁଡ଼, ବିଶିଷ୍ଟ ଲୋକ । ଭକ୍ତ–ଭକ୍ତଲୋକ, ଭାତ ।

୬ଷ୍ଠ ପଦ–ଆଉ ମଧ୍ୟ ନଗରୀକୁ ‘ବିଷ୍ଣୁକି ?’ ବୋଲି ମନେକଲେ, କାରଣ, ବିଷ୍ଣୁ ଯେପରି ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କୁ ଆଲିଙ୍ଗନ କରନ୍ତି, ଚତୁର୍ଭୁଜ ଧାରଣା କରି ଗରୁଡ଼ ଉପରେ ବିହାର କରନ୍ତି ଏବଂ ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ନିକଟରେ ନିଜର ମନୋଗତ ଭାବ ପ୍ରକାଶ କରିଥାନ୍ତି; ସେହିପରି ଏହି ନଗରୀ ସମ୍ପତ୍ତିକୁ ଆଲିଙ୍ଗନ କରିଅଛି (ଅର୍ଥାତ୍ ବହୁ ଧନରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଅଛି) । ଅନେକ ଚତୁରଲୋକ ଏଠାରେ ବିହାର କରୁଅଛନ୍ତି, ଏହା ବିଶିଷ୍ଟ ଲୋକମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ଖ୍ୟାତ ହୋଇଅଛି ଏବଂ ପ୍ରଚୁର ଅନ୍ନଦାନ ଏଠାରେ ହେଉଅଛି ।

୭ମ ପଦ–ଆପଣ–ଦୋକାନ । ବଣିଜାର–ବଣିକ । ବିଶ୍ୱାବସୁ–ଗନ୍ଧର୍ବ, ବିଶ୍ୱା ପ୍ରଭୃତି ପରିମାପକ ଚିହ୍ନ ।

୭ମ ପଦ–ବାସ୍ତବିକ୍ ଅଯୋଧ୍ୟାର ଦୋକାନମାନଙ୍କ ପରି ଦୋକାନ ଅନ୍ୟ କୌଣସିଠାରେ ନାହିଁ, କାରଣ ଦୋକାନୀମାନେ ଯେତେ ପଦାର୍ଥ ବିକ୍ରୟ କଲେ ମଧ୍ୟ ଦୋକାନରୁ ପଦାର୍ଥ ଶେଷ ହେଉ ନାହିଁ ଏବଂ ଦୋକାନୀମାନଙ୍କ ହାତକୁ ଦେଖିଲେ ତାହା ସ୍ୱର୍ଗପରି ବୋଧ ହେଉଛି । ଯେହେତୁ ସ୍ୱର୍ଗରେ ବିଶ୍ୱାବସୁ ପ୍ରଭୃତି ଗନ୍ଧର୍ବମାନେ ସବୁବେଳେ ବାସ କଲାପରି ସେମାନଙ୍କ ହାତରେ ବିଶ୍ୱା ପ୍ରଭୃତି (ଧନ ଦ୍ରବ୍ୟ ଓଜନ କରିବାପାଇଁ) ବଟକରା ସର୍ବଦା ରହିଅଛି ।

୮ମ ପଦ–କୁମୁଦର ବନ୍ଧୁ–ଚନ୍ଦ୍ର । ତନ୍ତୁକାୟ–ତନ୍ତୀ । ବିଶଦ–ବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ, ଶୁଭ୍ର । ଅମ୍ବର–ଆକାଶ, ବସ୍ତ୍ର । ବଜ୍ରନିକର–ଗଉଡ଼ମାନେ । ଜାହ୍ନବୀ–ଗଙ୍ଗା । ପୟ–ଜଳ, ଦୁଧ ।

୮ମ ପଦ–ସେଠାକାର ତନ୍ତୀମାନଙ୍କୁ ଦେଖି ଚନ୍ଦ୍ର ବୋଲି ମନେକଲେ କାରଣ, ଚନ୍ଦ୍ର ଯେପରି ବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ନୀଳ ଆକାଶରେ ଉଦୟ ହୁଅନ୍ତି; ତନ୍ତୀମାନେ ସେହିପରି ଶୁକ୍ଳ ଓ ନୀଳ ବସ୍ତ୍ର ବୁଣୁଥିବେ । ଗୌଡ଼ମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଗଙ୍ଗାନଦୀ ତୁଲ୍ୟ ମନେକଲେ, ଗଙ୍ଗା ନଦୀରୁ ଯେପରି ବିଶୁଦ୍ଧ ଜଳ ମିଳେ; ଏମାନଙ୍କଠାରୁ ସେହିପରି ଖାଣ୍ଟି ଦୁଧମିଳେ ।

୯ମ ପଦ–ଉମା–ହଳଦୀ, ହରିଡ଼ା । କପର୍ଦ୍ଦୀ–ଶିବ, କଉଡ଼ି । ବଳିସଦୃ–ପାତାଳ । ନାଗରେ–ସାପରେ, ଶୁଣ୍ଠୀରେ–ସଂସାରେ । ଚନ୍ଦ୍ର–କର୍ପୂର, ସୁବର୍ଣ୍ଣ । ତାରାଳି–ତାରାସମୂହ, ଶୁଦ୍ଧ ମୁକ୍ତା ସମୂହ ।

୯ମ ପଦ–ବେପାରୀମାନଙ୍କ ପସରାକୁ ଦେଖି କୈଳାସ ପର୍ବତ ବୋଲି ମନେକଲେ । କାରଣ ସେହି ପର୍ବତରେ ଶିବ ପାର୍ବତୀଙ୍କୁ ଆଳିଙ୍ଗନ କରି ବିରାଜିତ ହୋଇଥାନ୍ତି । ଏଠାରେ କଉଡ଼ି ଓ ହରିଡ଼ା ଏକତ୍ର ଜମା ହୋଇଅଛନ୍ତି । ଆଉ ମଧ୍ୟ ପାତଳ ବୋଲି ଭାବିଲେ, ଯେହେତୁ ସେଠାରେ ବହୁତ ନାଗସାପ ଥାନ୍ତି, ଏଠାରେ ମଧ୍ୟ ବହୁତ ଶୁଣ୍ଠି ଜମା ହୋଇଅଛି ଅଥବା ସୀଂସା ରଖାଯାଇଅଛି-। ଆକାଶ ଲୋଇ ମଧ୍ୟ ମନେକଲେ, ଯେହେତୁ ଆକାଶ ତାରାବଳିରେ ମଣ୍ଡିତ ହେଲା ପରି ପସରାରେ ବହୁତ ମୁକ୍ତା ରଖାଯାଇ ଅଛି ।

୧୦ମ ପଦ–ବାରିଧି କୁମାରୀ–ଲକ୍ଷ୍ମୀ । ସୁମନା–ଇଚ୍ଛାବତୀ ସ୍ତ୍ରୀ, ମାଳତୀ ପୁଷ୍ପ । ଭଦ୍ର–ଚନ୍ଦନ । ସୁମନା ଭଦ୍ର–ଦେବଶ୍ରେଷ୍ଠ । ଶ୍ରୀଦାରୀ–ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଦାସୀ । ପାତ୍ରଗଣ–କଂସାତାଟିଆ ପ୍ରଭୃତି, ମନ୍ତ୍ରୀସମୂହ ।

୧୦ମ ପଦ–ପୁଷ୍ପ, ଚନ୍ଦନ ଓ କର୍ପୂର ପ୍ରଭୃତି ଦେଉଥିବା ମାଲୁଣୀମାନଙ୍କୁ ଦେବ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ଶୋଭା ବୃଦ୍ଧିକାରିଣୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଓ କଂସାଲୋଟା ପ୍ରଭୃତି ବାସନ ପରିବେଷ୍ଟିତ କଂସାରୀମାନଙ୍କୁ ମନ୍ତ୍ରୀଗଣ ପରିବେଷ୍ଟିତ ରାଜାପରି ମନେକଲେ ।

୧୧ଶ ପଦ–କାରଣ ରିପୁଦ୍ୱାର–ସିଂହଦ୍ୱାର । ବିରାଟଶ୍ରେଷ୍ଠ–କ୍ଷତ୍ରିୟ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ।

୧୧ଶ ପଦ–ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଏହିପରି ଦେଖି ଯାଉଁ ଯାଉଁ ରାଜାଙ୍କର ସିଂହଦ୍ୱାରରେ ପ୍ରବେଶ ହେଲେ । ବେତ୍ରହସ୍ତ ପ୍ରତିହାରୀ ରାଜାଙ୍କୁ ଜଣାଇ ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ଋଷିଙ୍କୁ ଉପସ୍ଥିତ କରାଇଲା ।

୧୨ଶ ପଦ–ବିଶେଷ ନେତ୍ର–ବହୁ ନେତ୍ର । ସୁଖଦ–ସୁଖଦାତା । ଅନ୍ୟତ୍ର–ବିଶେଷ ନେତ୍ର-। ସୁଖଦ–ନୟନାଭିରାମ (ସର୍ବଜନ ଦର୍ଶନୀୟ) । ବିଜନ–ଏକାନ୍ତ ।

୧୨ଶ ପଦ–ସହସ୍ରଲୋଚନଧାରୀ ସମସ୍ତଙ୍କର ସୁଖଦାତା ଇନ୍ଦ୍ର ଏକାନ୍ତରେ ବିନୟୀ ହୋଇ ବେଦର ଉଦ୍ଭବକର୍ତ୍ତା ସାବିତ୍ରୀଦେବୀଙ୍କଦ୍ୱାରା ସେବିତ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କୁ ସ୍ତୁତି କଲା ପରି, ସର୍ବଜନ ଦର୍ଶନୀୟ (ରାଜା ଓ ସୁନ୍ଦର ହେତୁ) ଶାସନକର୍ତ୍ତା ଦଶରଥ ଏକାନ୍ତରେ ବିନୟୀ ହୋଇ ବେଦାନ୍ତଶାସ୍ତ୍ରକର୍ତ୍ତା ସାବିତ୍ରୀ ମନ୍ତ୍ରୋପାସକ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କୁ ସ୍ତୁତି କରିଥିଲେ ।

୧୩ଶ ପଦ–ବନବାସୀ–ଋଷି(ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର) । ଜ୍ୟାବାଳି–ପୃଥ୍ୱୀଦେବୀ, ଦଶରଥଙ୍କର ମନ୍ତ୍ରୀ । ବାମଦେବ–ଶିବ, ଅନ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ । ସୁମନ୍ତ୍ର–ଉତ୍ତମ ମନ୍ତ୍ର, ଅପର ମନ୍ତ୍ରୀ ।

୧୩ଶ ପଦ–ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ରାଜାଙ୍କର ବିରାଟ ସଭାକୁ ଦେଖି ଏହା ବରାହ ମୂର୍ତ୍ତି, କୈଳାସ ପର୍ବତ ଓ ବେଦର ସମକକ୍ଷ ବୋଲି ମନେକରିଥିଲେ । କାରଣ–ବରାହ ମୂର୍ତ୍ତିରେ ପୃଥିବୀ, କୈଳାସରେ ଶିବ ଏବଂ ବେଦରେ ଉତ୍ତମ ମନ୍ତ୍ରମାନେ ଥିଲାପରି, ଏହି ସଭାରେ ଜାବାଳି, ବାମଦେବ ଓ ସୁମନ୍ତ ପ୍ରଭୃତି ମନ୍ତ୍ରୀମାନେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇ ଅଛନ୍ତି ।

୧୪ଶ-୧୫ଶ ପଦ–ବଶିଷ୍ଠ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କୁ ଆଗମନରେ କାରଣ ପଚାରିବାରୁ ସେ କହିଲେ, ‘‘ସୁନ୍ଦ ଉପସନ୍ଦ ଏହି ଦୁଇ ରାକ୍ଷସଙ୍କର ପୁତ୍ର ସୁବାହୁ ଓ ମାରୀଚ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କ ସହ ଆସି, ମୋର ଯୋଗ ଧ୍ଵଂସ କରିବା ସମୟରେ ଆକାଶରୁ ଶୁଣାଗଲା ରାମଙ୍କୁ ଆଣ, ସେ ଏହି ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କୁ ମାରି ଯାଗରକ୍ଷା କରିବେ । ଏହି ରାଜା ଅତିଶୟ ଧାର୍ମିକ ଓ ଦାତା ଅଟନ୍ତି, ଏଣୁ ରାମଙ୍କୁ ମାଗିବାକୁ ଆସିଅଛି ।’’

୧୬ଶ ପଦ–ବଜ୍ରୀ–ଇନ୍ଦ୍ର । ବସୁଧାଭୃତ–ରାଜା, ସର୍ବତ । ଦମ୍ଭୋଳି–ବଜ୍ର ।

୧୬ଶ ପଦ–ଏହା ଶୁଣି ଦଶରଥ କହିଲେ, ‘‘ହେ ମୁନି ! ମୁଁ ପ୍ରକୃତରେ ରାଜାଅଟେ; ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ପରି ଆପଣ ମୋତେ ପର୍ବତ ବୋଲି ଭାବି ବିନା ଅପରାଧରେ ବଚନରୂପ ବଜ୍ର ମାରି ମୋର ଧୈର୍ଯ୍ୟରୂପ ଶୃଙ୍ଗକୁ ଚୂନା କରୁଛନ୍ତି । (ଇନ୍ଦ୍ର ବଜ୍ର ମାରି ପର୍ବତମାନଙ୍କର ପକ୍ଷ ଛେଦନ କରିଥିଲେ)।

୧୭ଶ ପଦ–ବାଟୀକ୍ରୀଡ଼ା–ଗୋଲି ଖେଳ । କାଂଶିକା–କାଇଁଶ । ବେଶ୍ମ–ଘର । ବାଣ୍ଟ–ବିଚାର ।

୧୭ଶ ପଦ–ପୁନର୍ବାର ରାଜା କହିଲେ, ‘‘ସେ ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବାଟୀ ଖେଳ ନାହିଁ, କାଇଁଶର ଧନୁଶର ଧରି ବୁଲୁଛି ଏବଂ ଏକାକୀ ଘରେ ରହିବାକୁ ଡରୁଛି; ସେ କିପରି ଅସୁରଙ୍କୁ ମାରିବ ? ଏହା ବିଚାର କର ।’’

୧୮ଶ ପଦ–ବାମା କବଚ–ସ୍ତ୍ରୀ ରକ୍ଷିତ ।

୧୮ଶ ପଦ–ପୁଣି କହିଲେ, ‘‘ଆପଣ କହିଲେ ମୁଁ ସେନାସହ ଯାଇ ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ଯୁଦ୍ଧ କରି ଯାଗ ରକ୍ଷା କରିବି ।’’ ଏହା ଶୁଣି ଋଷି କହିଲେ, ‘‘ମୁଁ ତୁମ୍ଭର ଯୋଦ୍ଧାପଣ ଭଲ କରି ଜାଣେ । ତୁମ୍ଭେ ବାମା–କବଚ ଅଟ ।

୧୯ଶ ପଦ–ବହ୍ନି କ୍ଷୁଦ୍ର–ଅଗ୍ନି କଣା । ଭସ୍ମ–ପାଉଁଶ । ଇନ୍ଧନ–କାଷ୍ଠ । ଶଲଭ–ପତଙ୍ଗ ।

୧୯ଶ ପଦ–‘‘ହେ ରାଜା ! ତୁମ୍ଭେ ରାମଙ୍କୁ ବାଳକ ମନେ କରନାହିଁ । ଅଗ୍ନିକଣା ଯେପରି ପାଉଁଶ ଭିତରେ ରହିଥାଏ, ମାତ୍ର କାଠ ପାଇଲେ ନିଜର ତେଜକୁ ବଢ଼ାଇ ପତଙ୍ଗମାନଙ୍କୁ ନାଶ କରେ, ସେହିପରି ରାମ ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କୁ ନାଶ କରିବେ ।’’

୨୦ଶ ପଦ–‘‘ହେ ରାଜା ! ତୁମ୍ଭେ ବିଚାରକର । ବାମନ କେଡ଼େ ଛୋଟ, ସେ ପୁଣି ବଳିକୁ ପାତାଳରେ ଚାପିଲେ ।’’ ଏହା ଶୁଣି ଦଶରଥ କହିଲେ, ‘‘ସେ ବିଷ୍ଣୁ ।’’ ଋଷୀ କହିଲେ, ‘‘ତାଙ୍କୁ ଓ ଏହାଙ୍କୁ ଏକ ବୋଲି ଜାଣ ଅର୍ଥାତ ଏ ସେହି ବିଷ୍ଣୁ ।’’

୨୧ଶ ପଦ–ବ୍ୟୁତ୍ପତ୍ତି କର–ଜ୍ଞାନ କର (ହେଜ) । ବନପତି ଶିଶୁ–ସିଂହ ଛୁଆ । ବ୍ୟାଜ–କପଟ ।

୨୧ଶ ପଦ–‘ସିଂହ ଛୁଆ ଜନ୍ମ ହେବାର ଅଳ୍ପଦିନ ପରେ ହାତୀକୁ ମାରେ, ଏହି କଥା ମନରେ ହେଜ । ଅତଏବ ବାର ବରଷର କ୍ଷତ୍ରୀୟ ପୁତ୍ର ରାମଙ୍କୁ ସାଧାରଣ ବାଳକ ତୁଲ୍ୟ ନ ଭାବି କପଟ ତେଜି, ଶୀଘ୍ର ଦିଅ ।

୨୨ଶ ପଦ–କଉଶିକ–ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର । ଭାବକୁ–ରାମ, ରାଘବ ମାଛ । ସିନ୍ଧୁ–ସମୁଦ୍ର । ବୀଚିର–ଲହରୀ,ଅଲକ୍ଷଣ । ଜମିର–ଅନ୍ଧକାର, ତିମି ମାଛର ।

୨୨ଶ ପଦ–ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଏହିପରି କହୁ କହୁ ରାଘବ ମାଛ ସମୁଦ୍ରରେ ଦେଖା ଦେଲାପରି ସମୁଦ୍ର ତୁଲ୍ୟ ଅତିବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ଦେହରଣ ମଣ୍ଡପ ଉପରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଦେଖାଦେଲେ । ରାଘବ ଲହରୀରେ ଖେଳି ବୁଡ଼ିଗଲେ ତିମିମାଛ (ତାହାର ଖାଦ୍ୟ) ଯେପରି ଦୁଃଖଗ୍ରସ୍ତ ହୁଏ; ସେହିପରି ଦଶରଥ ଦେହରଣ ମଣ୍ଡପ ଉପରେ କ୍ରୀଡ଼ା କରୁଥିବା ରାମଙ୍କୁ ଦେଖି ‘ତିମିରଗ୍ରସ୍ତ’ ଘୋର ଅନ୍ଧକାର ନିପତିତ ଲୋକ ପରି ଦୁଃଖ ଅନୁଭବ କଲେ ।

୨୩ଶ ପଦ–ବିବେକ–ବିଚାରିଲେ (ମନେକଲେ) । ସ୍ୱୟଂଭୁ–ବ୍ରହ୍ମା । ଆତ୍ମଭୁ–କନ୍ଦର୍ପ ।

୨୩ଶ ପଦ–ରାମଚନ୍ଦ୍ର ମୁନିଙ୍କୁ ବ୍ରହ୍ମ ଓ ମୁନି ରାମଙ୍କୁ କନ୍ଦର୍ପ ବୋଲି ମନେକଲେ । ରାମ ମୁନିଙ୍କୁ ଯଥୋଚିତ ମାନ୍ୟ କରି ଆଶୀର୍ବାଦ ପାଇ ବସିଲେ ଏବଂ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ରାମଙ୍କୁ ସଙ୍ଗରେ ନେଇ ଯିବାପାଇ ଅନୁମତି ମାଗିଲେ ।

୨୪ଶ ପଦ–ବାଚଂଯମଭୁତି–ମୌନୀ, ତୁନୀ । ବାହୁଳ–ଅଗ୍ନି । ବିରୋଚନ–ଅରୁଚିକର ।

୨୪ଶ ପଦ–ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ କଥା ଶୁଣି ରାଜା ତୁନି ହୋଇ ରହିଲେ । ଋଷି କ୍ରୋଧରେ ଅଗ୍ନିପରି ଜଳି ଉଠିଲେ । ରାଜାଙ୍କର ଏପରି ଆଚରଣ ବଶିଷ୍ଠଙ୍କୁ ଭଲ ନ ଲାଗିବାରୁ, ‘ରାମଙ୍କୁ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ନିଅନ୍ତୁ’ ବୋଲି ରାଜାଙ୍କୁ କହିଲେ ।

୨୫ଶ ପଦ–ବକ୍ରବିକାର–ମୁଖ ଭଙ୍ଗୀ । ବିଗମ୍ୟ–ଅଗମ୍ୟ ।

୨୫ଶ ପଦ–ବଶିଷ୍ଠଙ୍କ କଥାରେ ରାଜା ସ୍ୱୀକାର କରିବାର ତାଙ୍କ ମୁଖ ଭଙ୍ଗିରୁ ଜାଣିପାରି ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ରାମ, ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଦୁହିଙ୍କୁ ସଙ୍ଗରେ ଘେନି ବାହାରିଲେ ଏବଂ ଅଳ୍ପ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ସରଯୂ ନଦୀ ପାରହୋଇ ଅଗମ୍ୟ ଜଙ୍ଗଲରେ ପ୍ରବେଶ କଲେ ।

୨୬ଶ ପଦ–ତାମସୀ–ରାତ୍ରି । ବାରୁଣୀକୁଣ୍ଡ–ପଶ୍ଚିମଦିଗ ରୂପ କୁଣ୍ଡ । ଈନ–ସୂର୍ଯ୍ୟ ।

୨୬ଶ ପଦ–ଏହି ସମୟରେ ରାତ୍ରି ସନ୍ଧ୍ୟା ଛଳରେ ହାତ ବଢ଼ାଇ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ଧରି ପଶ୍ଚିମ ଦିଗ ରୂପ କୁଣ୍ଡରେ ବୁଡ଼ାଇ ଦିନକୁ ନାଶ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କଲା (ଅର୍ଥାତ୍ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅସ୍ତହେବାରୁ ସନ୍ଧ୍ୟାକାଳ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲା)।

୨୭ଶ ପଦ–ବାୟସଚୟ–କାକସମୂହ ।

୨୭ଶ ପଦ–କାକମାନେ ରାବ ଦେଇ ନିଜ ନିଜର ବସାକୁ ଉଡ଼ିଯିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ସେମାନଙ୍କୁ ଦେଖି ମନେହେଲା, ରାତ୍ରି ଦିବସର ବାୟସ୍ୱରୂପ କେଶକୁ ଟାଣି ତାକୁ ବାହାର କରି ଦେଉଥିବାରୁ ସେ କାନ୍ଦୁଛିକି ? ତତ୍ପରେ ଅନ୍ଧାର ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗରେ ବ୍ୟାପିଗଲା । ତାହା ଦେଖି ମନେହେଲା, ଦିବସ ଏହିପରି ଭାବରେ ବିତାଡ଼ିତ ହେବାର ଦିଗମାନଙ୍କ ମୁଖ କଳା ପଡ଼ିଗଲାକି ?

୨୮ଶ ପଦ–ବିକଟ–ଭୟଙ୍କର । ପଦ୍ମିନୀ–ପଦ୍ମଲତା ।

୨୮ଶ ପଦ–ଏହିପରି ଭୟଙ୍କର କାଳକୁ ଦେଖି ପଦ୍ମିନୀ ତାହାର ପଦ୍ମରୂପ ଆଖିକୁ ବୁଜି ଦେଲା (ଅର୍ଥାତ ପଦ୍ମ ଫୁଲଗୁଡ଼ିକ ମୁଦି ହୋଇଗଲେ) ଏବଂ ପେଚା ପ୍ରଭୃତି ଜୀବମାନେ ବସା ତ୍ୟାଗକରି ଗୁପ୍ତ ଭାବରେ ବାହାରି ହୁଁ ହୁଁ ଶବ୍ଦ ପ୍ରକାଶ କଲେ ।

୨୯ଶ ପଦ–ଭୁଜଙ୍ଗେ–ସାପମାନେ, ଜାରପୁରୁଷମାନେ । ତୁଙ୍ଗ–ଅତିଶୟ ।

୨୯ଶ ପଦ–ଏହି ସମୟରେ ସାପମାନେ ଆନନ୍ଦରେ ବାହାରିଲେ । ବନସ୍ଥଳୀ ବିକୃତାକାର ଧାରଣ କରି ଅତିଶୟ ଭୟଙ୍କର ବୋଧହେଲା । ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଦୁଇ ଭାଇ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ସହ ସେହି ଜଙ୍ଗଲ ମଧ୍ୟରେ ରହି ରାତ୍ରି ଯାପନ କଲେ । ପରେ ପ୍ରଭାତ ହେଲା ।

୩୦ଶ ପଦ–ବାସବଦିଗ ଅଭ୍ରମୁ କରିଣୀ–ପୂର୍ବଦିଗର ଅଭ୍ରମୂନାମକ ହସ୍ତିନୀ (ଐରାବତର ସ୍ତ୍ରୀ)। ସବିତା–ସୂର୍ଯ୍ୟ । ବିମ୍ବ–ମଣ୍ଡଳ ।

୩୦ଶ ପଦ–ସୂର୍ଯ୍ୟ ମଣ୍ଡଳ ଦେଖାଦେଲା ଅର୍ଥାତ୍ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଉଇଁବାକୁ ଲାଗିଲେ ଓ ଶୀତଳ ପବନ ବହିଲା । ଏହା ଦେଖି ଦର୍ଶକର ମନେହେଲା ପୂର୍ବଦିଗର ହସ୍ତିନୀ ଅଭ୍ରମୂ ରକ୍ତ ପିଣ୍ଡ ଜନ୍ମ କରି ବିଞ୍ଚିଛିକି ? ଏଠାରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ, ରକ୍ତ ପିଣ୍ଡ ଓ ପ୍ରଭାତ ବାୟୁ ହସ୍ତିନୀର କର୍ଣ୍ଣ ସଞ୍ଚାଳନ ବାୟୁ ରୂପରେ ଉତ୍‌ପ୍ରେକ୍ଷିତ ହେଲା । (ହାତୀ ପ୍ରଥମେ ରକ୍ତ ପିଣ୍ଡ ଜନ୍ମକରି ପରେ ତାକୁ କାନରେ ବିଞ୍ଚି ଶାବକ ବାହାର କରେ।)

୩୧ଶ ପଦ–ତମ–ଅନ୍ଧକାର, ରାହୁ । ରାତ୍ରିଚର–ପେଚା ପ୍ରଭୃତି, ରାକ୍ଷସ । ବିନାଶକାଳ–ମରଣସମୟ, ଲୁଚିବା ସମୟ । ଚକ୍ର–ମଣ୍ଡଳ, ସୁଦର୍ଶନଚକ୍ର ।

୩୧ଶ ପଦ–‘‘ସୁଦର୍ଶନ ଚକ୍ର ରାହୁର ଶିରଃଚ୍ଛେଦନ କରି ରକ୍ତ ଜର୍ଜରିତ ହୋଇଅଛି, ଅତଏବ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ମରଣକାଳ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲା’’ ଏହା ଭାବି ରାକ୍ଷସମାନେ ଭୟରେ ଲୁଚିଲେ-। ଅଥବା, ପେଚା ପ୍ରଭୃତି ରାତ୍ରଚରମାନେ ଭାବିଲେ, ଏହି ‘ଚକ୍ର’ ସୂର୍ଯ୍ୟମଣ୍ଡଳରୂପ ଚକ୍ର ଅନ୍ଧକାରକୁ ଚ୍ଛେଦନ କରି ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଅଛି । (ଅର୍ଥାତ୍ ଅନ୍ଧାର ପରେ ଆଲୋକ ଆସିବାର ସୂଚନା ଦେଉଛି) ଅତଏବ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଲୁଚିବା ସମୟ ହେଲା,–ଏହା ଭାବି ଦିବାଚରମାନଙ୍କୁ ଭୟ କରି ଲୁଚିଲେ-।

୩୨ଶ ପଦ–ଏହିପରି ପ୍ରଭାତ ବର୍ଣ୍ଣନା ଶେଷ ହେଲା । ପ୍ରଭାତ ହେବାରୁ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ରାମକୁ କହିଲେ, ‘‘ବାବୁ, ଏହି ବନରେ ତାଡ଼କା ବାସକରେ, ଚାଲ ବାଟ ଭାଙ୍ଗି ଯିବା । ନ ହେଲେ ସେ ଆମ୍ଭକୁ ଭୟ ଦେଖାଇବ ।’’

୩୩ଶ ପଦ–ଏହା ଶୁଣି ରାମଚନ୍ଦ୍ର କହିଲେ, ‘‘ଅନେକ ବୀର ଏହି ରାକ୍ଷସୀ ଗୋଟାକୁ ଭୟ କରି ବାଟ ଭାଙ୍ଗି ଗଲେଣି । ଆମେ ଯଦି ବାଟ ଭାଙ୍ଗି ଯିବା, ତେବେ ବହୁତ ରାକ୍ଷସଙ୍କୁ ସଙ୍ଗେ ବିବାଦୀ ହୋଇ ଯାଗ ରକ୍ଷାକରିବା କିପରି ? ଏହା କହି ସେ ନିଜେ ଆଗୁଆ ହେଲେ ।

୩୪ଶ ପଦ–ବିରୋଚନକର–ସୂର୍ଯ୍ୟକିରଣ । ବିଭାବରୀ–ରାତ୍ରି ।

୩୪ଶ ପଦ–ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ମଧ୍ୟରେ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ପଛରେ ରହିଗଲେ-। ସେହି ଜଙ୍ଗଲ ଅତି ଭୟଙ୍କର ଦେଖାଯାଉଥିଲା । କାରଣ–ସେହି ଜଙ୍ଗଲରେ କେବେ ହେଲେ ସୂର୍ଯ୍ୟକିରଣ ପଡ଼େ ନାହିଁ-। ଏଣୁ ରାତ୍ରି ସବୁବେଳେ ସେଠାରେ ବସି ରହିଥାଏ । (ଅର୍ଥାତ୍ ବୃକ୍ଷ ଗହଳ ହେତୁ ସର୍ବଦା ଅନ୍ଧାର ଘୋଟି ରହିଥାଏ)।

୩୫ଶ ପଦ–ବାଚକ–କଥକ । ମେଚକ କାନ୍ତି–କାଳିଆ ଜିନିଷସବୁ । ବିନୋଦ–କ୍ରୀଡ଼ା । ବଲ୍ମୀକ–ଉଇ ହୁଙ୍କା ।

୩୫ଶ ପଦ–ସେହି ବନ ସର୍ବଦା ଅନ୍ଧକାରଛନ୍ନ ହୋଇଥିବାରୁ ଦିନରାତି ପେଚାମାନେ ବୋବାଉଛନ୍ତି, କାଳିଆ ପଦାର୍ଥ ସବୁ ବାରି ହେଉ ନାହି, ଗଣ୍ଡାମାନେ ସ୍ୱଚ୍ଛନ୍ଦରେ କ୍ରୀଡ଼ା କରୁଛନ୍ତି ଓ ଭାଲୁମାନେ ଉଇହୁଙ୍କା ବିଦାରୁଛନ୍ତି ।

୩୬ଶ ପଦ–ସ୍ୱନରୁ–ଶବ୍ଦରୁ । ଦଶନ–ଦାନ୍ତ । ଦୀପ୍ତାକ୍ଷ–ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ଚକ୍ଷୁ । ଅବନ୍ତୀ–ପୃଥିବୀ ।

୩୭ଶ ପଦ–ବୃକ୍ଷବଲ୍ଲୀ–ଗଛଲତା ।

୩୬ଶ, ୩୭ଶ ପଦ–ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା ବରାହ, ଆକ୍ଷିର ତେଜଦ୍ୱାରା ବିରାଡ଼ି ପ୍ରଭୃତି ହିଂସ୍ରଜନ୍ତୁମାନେ ଓ ଦାନ୍ତକୁ ଦେଖି (ସେ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ଦେଖାଯାଇଥିବାରୁ ହାତୀ ଚିହ୍ନା ଯାଉଅଛନ୍ତି । ପାଦ ପକାଇବାକୁ ସ୍ଥାନ ଦେଖା ଯାଉନାହିଁ) ବୃକ୍ଷଲତାମାନଙ୍କର ପତ୍ରଦ୍ୱାରା ସେହି ବନ ଏପରି ଆଚ୍ଛାଦିତ ହୋଇଛି ଯେ, ମଶା ଯେପରି ମଶାରୀରେ ପଶି ପାରେ ନାହିଁ, ସେହିପରି ବାୟୁ ତାହା ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରବେଶ କରିପାରୁ ନାହିଁ । ତାଡ଼କା ଆସୁ, ଏହା ଭାବି ରାମ ଧନୁରେ ଗୁଣ ଦେଇ ଟଙ୍କାର କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ ।

୩୮ଶ ପଦ–ତାଡ଼କା ସେହି ଶବ୍ଦ ଶୁଣି, ବଜ୍ର ଉପରେ ବଜ୍ର ପଡ଼ିଲା ବୋଲି ଭାବି ନିଜର ରହିବା ସ୍ଥାନ ଛାଡ଼ି ମନଠାରୁ ଅଧିକ ବେଗରେ ଦୌଡ଼ି ଆସିଲା । ସେହି ସମୟରେ ତାକୁ ଦେଖି ମନେହେଲା, ଖଣ୍ଡେ ବଡ଼ ମେଘ ପବନ ବେଗରେ ଭାସି ଆସୁଛିକି ?

୩୯ଶ ପଦ–ବିଳ–ଗାତ । ଫୁତ୍କାର–ଫୁଉଁ ଫୁଉଁ ଶବ୍ଦ । ବାତ–ପବନ । ବସୁନ୍ଧରାଧର–ପର୍ବତ । ହନୁ–ଗାଲ । ତନୁ–ଦେହ ।

୩୯ଶ ପଦ–ତା’ର ନାକ ଦୁଇ ଗୋଟା ବଡ଼ ବଡ଼ ଗାତ ପରି ଦେଖାଯାଉଥିଲା ଓ ସେଥିରୁ ସାପ ଫୁଁ ଫୁଁ କଲାପରି ଫୁଁ ଫୁଁ ଶବ୍ଦ ସହ ନିଶ୍ୱାସ ବାୟୁ ବହୁଥିଲା । ତା’ର ଗାଲ ଦୁଇଟା ପର୍ବତ ଶୃଙ୍ଗପରି ଦେଖାଯାଉଥିଲା ଓ ଦେହରୁ ଝରଣା ପରି ଝାଳ ବହୁଥିଲା ।

୪୦ଶ ପଦ–ଗହର–ଗୁମ୍ଫା । ଘୋଷ–ଶବ୍ଦ । ବହ୍ନିଯୋଗପରି–ନିଆଁ ଜଳିଲା ପରି ।

୪୦ଶ ପଦ–ତାର ମୁଖ ଗୋଟାଏ ଗୁମ୍ଫା ପରି ହୋଇଅଛି ଓ ବାଘ ଗର୍ଜନ କଲାପରି ସେହି ମୁଖ ମଧ୍ୟରୁ ଅତି ଦୀର୍ଘ ରେ ରେ କାର ଶବ୍ଦ ଶୁଣାଯାଉଛି । ତାର ଜିଭରେ ନିଆଁ ଜଳୁଥିବା ପରି ଦେଖାଯାଉଛି ।

୪୧ଶ ପଦ–ବୀଭତ୍ସ ରୂପା–ଭୟଙ୍କର ଦେହ । ବିପ୍ର–କ୍ଷେତ୍ର ।

୪୧ଶ ପଦ–ସେହି ବିକଟାଳ ଦେହା ତାଡ଼କା ରାମଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇ ଅତି କ୍ରୋଧରେ ଗୋଟାଏ ବୃକ୍ଷ ପ୍ରହାର କରି କହିଲା, ‘‘ମୋ ଦାନ୍ତ ଈଶ ଯୁକ୍ତ ଲଙ୍ଗଳ ଅଟେ । ମୁଁ ସେଥିରେ ତୁମ୍ଭର ଶରୀର ରୂପ କିଆରିକୁ ବର୍ଷିବ । (ଅର୍ଥାତ୍ ତୋତେ ଚୋବାଇବି)।

୪୨ଶ ପଦ–କର୍କଟ–କଙ୍କଡ଼ା । ମନ୍ଦ–କାଳ । ତଳ–କରତଳ(ଚାପଡ଼ା)। ବିଧୁଅଦ୍ଧର୍ଶର–ବିଧୁଅର୍ଦ୍ଧଚନ୍ଦ୍ର ବାଣ ।

୪୨ଶ ପଦ–ପୁନର୍ବାର କହିଲା, ‘‘କଙ୍କଡ଼ାମାନେ କୁଆର ଅଧୀନ ହେଲା ପରି (କୁଆ ସେମାନଙ୍କୁ ମାରିଲା ପରି) ବ୍ୟାନ ବାୟୁସହ ତୁମ୍ଭର ପ୍ରାଣମାନେ ମୋର ଆୟତ୍ତ ହେବେ (ମୁଁ ତୁମ୍ଭର ପଞ୍ଚପ୍ରାଣ ନେବି)।’’ ଏହା କହି ଚାପୁଡ଼ା ଉଠାଇବାବେଳେ ରାମ ଅର୍ଦ୍ଧଚନ୍ଦ୍ର ବାଣକୁ ମାରିଲେ ।

୪୩ଶ ପଦ–ବିଶାଳ–ପୃଥକ । ତୁଙ୍ଗ–ମତି ଉଚ୍ଚ । ଶାଳ ମହୀରୂହ–ଶାଳୁଆ ଗଛ । ବିଚ୍ଛେଦିଲା–କାଟିଲା ।

୪୩ଶ ପଦ–ଅତି ମୋଟା ଏବଂ ଅତି ଉଚ୍ଚା ଶାଳ ଗଛ କାଟିଲେ ଯେପରି ପଡ଼େ, ତାଡ଼କାର ଦେହ ସେହିପରି ପଡ଼ିଲା ଏବଂ ସେହି ଦେହରୁ ଗୋଟିଏ ଅତି ସୁନ୍ଦର ରୂପ ବାହାରି ବିମାନ ଆରୋହଣ କରି ସ୍ୱର୍ଗକୁ ଗଲା ।

୪୪ଶ ପଦ–ବିବୁଧ ନିକର–ଦେବତା ସମୂହ ।

୪୪ଶ ପଦ–ଦେବତାମାନେ ଆକାଶରେ ରହି ଏହା ଦେଖି ବାଦ୍ୟ ବଜାଇ ପୁଷ୍ପ ବୃଷ୍ଟି କଲେ । ବୋଧହୁଏ, ଏହି ବନ କାଳିକା ଦେବୀ ଅଟେ; ତାଡ଼କା ମରିବାରୁ ମନେହୁଏ, ତାର ବାହୁରୁ ତାଡ଼ (ଅଳଙ୍କାର)ଭାଙ୍ଗିଗଲାକି ?

୪୫ଶ ପଦ–ବେଦ ବଂଶର–ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରର । ବୃଜିନୀ–ପାପିନୀ ।

୪୫ଶ ପଦ–ତାଡ଼କା ମରିବାରୁ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ମନରୁ ଉଦ୍‌ବେଗ କମିଗଲା ସେ ଭାବିଲେ,‘‘ଏହି ରାମ ଅସୁରମାନଙ୍କୁ ମାରି ମୋର ଯାଗ ରକ୍ଷା କରିବେ । ଆଜିଠାରୁ ମୋ ମନରୁ ଭୟ ଗଲା ଏବଂ ଏହି ପାପିନୀ ସ୍ୱର୍ଗ ଭୋଗ କରିବାକୁ ଗଲା ।’’

୪୬ଶ ପଦ–ବିପକ୍ଷ–ଶତ୍ରୁ । ବପୁ–ଶରୀର ।

୪୬ଶ ପଦ–‘‘ଏ ସ୍ୱୟଂ ବିଷ୍ଣୁ, ପୃଥିବୀରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ଅଛନ୍ତି; ଯେ ହେତୁ ଶତ୍ରୁ ମିତ୍ର ନ ବିଚାରି ସମସ୍ତଙ୍କୁ ମୁକ୍ତିଦାନ କରୁଅଛନ୍ତି । ଦଶଅବତାର ଯାକ ଏହାଙ୍କ ଦେହରେ ଗୁପ୍ତ ହୋଇ ରହିଅଛି । ମୀନ ମହାପୁରୁଷର ଲକ୍ଷଣ ହୋଇଥିବାରୁ ଦେଖାଯାଉଛି ।’’

୪୭ଶ ପଦ–ମନ୍ଦର–ପର୍ବତ ବିଶେଷ, ବିଘ୍ନ, ଦୁଷ୍ଟର ବା ଖଳର । ବରାହବର–ବରାହ ଶ୍ରେଷ୍ଠ, ପ୍ରଧାନ ଯୁଦ୍ଧ । ହିରଣ୍ୟ କଶିପୁ, ସୁବର୍ଣ୍ଣ । ବଳୀ–ବଳିରାଜା, ବଳବାନ୍ ।

୪୭ଶ ପଦ–କୁର୍ମ ଅବତାରରେ ବିଷ୍ଣୁ ମନ୍ଦର ପର୍ବତଦ୍ୱାରା ତାଡ଼ିତ (ଆଘାତ ପ୍ରାପ୍ତ) ହୋଇ ବିଖ୍ୟାତ ହୋଇଥିଲେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ରାମରୂପୀ ବିଷ୍ଣୁ ‘‘ମନ୍ଦିର ତାଡ଼ନ’’ ବିଘ୍ନମାନଙ୍କୁ ଦୂର କରି (ଅର୍ଥାତ୍ ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କୁ ମାରି) ବିଖ୍ୟାତ ହେବେ, ଅଥବା ‘‘ମନ୍ଦର’’ ଦୃଷ୍ଟା ତାଡ଼କାର ମରଣ ବିଧାନ କରି ବିଖ୍ୟାତ ହେଲେ । ବିଷ୍ଣୁ ବରାହରୂପରେ ଗୁଣରେ (ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟାଦି ଗୁଣରେ)ଶ୍ରେଷ୍ଠ ହୋଇ ଖ୍ୟାତଲାଭ କରିଥିଲେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ରାମ ମହାଯୁଦ୍ଧ କରିବାପାଇଁ ଯେପରି ବୀରତ୍ୱ ଥିବା ଆବଶ୍ୟକ ସେଥିରେ ନିପୁଣ ବୋଲି ଖ୍ୟାତ ହୋଇଅଛନ୍ତି । (ନଚେତ୍ ଦେବୀବାଣୀ ଏହାଙ୍କ ନାମ ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତା କାହିଁକି ?)ବିଷ୍ଣୁ ନୃସିଂହ ରୂପରେ ହିରଣ୍ୟାକ୍ଷର ଦର୍ପଗଞ୍ଜନ କରିଥିଲେ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହି ରାମ ନିଜର ଶସ୍ତ୍ର ତେଜଦ୍ୱାରା ସୁକର୍ଣ୍ଣର ତେଜକୁ ପରାସ୍ତ କରୁଅଛନ୍ତି । ବିଷ୍ଣୁ ବାମନ ରୂପରେ ବଳିରାଜାର ମସ୍ତକରେ ପାଦ ଦେଇଥିଲେ, ବର୍ତ୍ତମାନ ରାମ ବଳଶାଳୀମାନଙ୍କର ମୁଣ୍ଡରେ ପାଦ ଦେଇ ଗମନ କରୁଛନ୍ତି (ଅର୍ଥାତ୍ ବୀର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ହୋଇ ଅଛନ୍ତି)।

୪୮ଶ ପଦ–ସହସ୍ରକର–ସୂର୍ଯ୍ୟ, କାର୍ତ୍ତିବୀର୍ଯ୍ୟ । କୃଷ୍ଣ–ନନ୍ଦ ନନ୍ଦନ, କଳା । ବର୍ଣ୍ଣରେ–ଶରୀର କାନ୍ତିରେ । ଅଙ୍ଗୀକାର–ସ୍ୱୀକାର। ବଳ–ପରାକ୍ରମ ।

୪୮ଶ ପଦ–ପର୍ଶୁରାମ ରୂପରେ ନିଜର ବଳଦ୍ୱାରା ସହସ୍ରାର୍ଜୁନକୁ ପରାସ୍ତ କରିଥିଲେ, ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହି ରାମ ରୂପରେ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ସ୍ୱୀୟ ତେଜଦ୍ୱାରା ପରାସ୍ତ କରିଛନ୍ତି ଏବଂ ନିଜ ଶରୀର କାନ୍ତିରେ କଳା ବର୍ଣ୍ଣକୁ ସ୍ୱୀକାର କରି ଅର୍ଥାତ୍ ନବଦୁର୍ବାଦଳ ଶ୍ୟାମଳ ତନୁ ଧାରଣ କରି, ନନ୍ଦନନ୍ଦନ କୃଷ୍ଣ ବୋଲି ସ୍ୱୀକାର କରୁଅଛନ୍ତି । ସେହି କୃଷ୍ଣାବତାରରେ ବଳରାମ ଭାଇ ଭାବରେ (ଭାଇ ହୋଇ) ସାଙ୍ଗରେ ଥିଲେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହି କାଳିଆ ଶରୀରରେ ପରାକ୍ରମ ସାଙ୍ଗ ହୋଇଅଛି ଅର୍ଥାତ୍ ମହାବଳିଷ୍ଠ ଅଟନ୍ତି । ବୁଦ୍ଧରୂପରେ ଯେପରି ‘‘ବୁଦ୍ଧତ୍ୱ’’ ଜ୍ଞାନ ବଳରାମ ଲାଭ କରିଥିଲେ, ବର୍ତ୍ତମାନ ମଧ୍ୟ ବୁଦ୍ଧିର ତୀବ୍ରତା ହେତୁ ସେହିପରି ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଲାଭ କରିଅଛନ୍ତି ।

୪୯ଶ ପଦ–ସାୟକ–ଖଡ଼୍‌ଗ, ଶର । ଗନ୍ଧର୍ବ–ଦେବଯୋନି ବିଶେଷ, ଗୋଟିକ ।

୪୯ଶ ପଦ–କଳ୍‌କି ରୂପରେ ଯେପରି ଅତି ତୀକ୍ଷ୍‌ଣ ଖଡ଼୍‌‌ଗ ଧରି ଘୋଡ଼ା ଉପରେ ଚଢ଼ି ବୁଲିବାଦ୍ୱାରା ଜଗତରେ ବିଖ୍ୟାତ ହୋଇଥିଲେ, ଏବେ ସେହିପରି ଅତି ତୀକ୍ଷ୍‌ଣ ଶରମାନଙ୍କୁ ଧରି (ବଧ୍ୟର ପଛେ ପଛେ) ଅଶ୍ୱପରି ଅତିଶୀଘ୍ର ଦୌଡ଼ିବାରେ ଖ୍ୟାତି ଲାଭ କରିଅଛନ୍ତି, ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରଧାନ ଧାନୁଷ୍କ ଅଟନ୍ତି । ଋଷି ଏହିପରି ବର୍ତ୍ତମାନ, ଭୂତ, ଭବିଷ୍ୟତର ଚିହ୍ନ ସବୁ ଦେଖି, ରାମଙ୍କୁ ଅବତାରୀ ବିଷ୍ଣୁ ବୋଲି ଚିହ୍ନିଲେ ।

୫୦ଶ ପଦ–ତତ୍ପରେ ଚତୁର ଋଷି ‘ରାଜା ଦଶରଥ ଭାଗ୍ୟବଶରୁ ପିତା ହୋଇ ଯେପରି କୀର୍ତ୍ତି (ପୃଥିବୀର) ରଖି ଅଛନ୍ତି, ସେହିପରି ବିଦ୍ୟାଗୁରୁ ହେବାଦ୍ୱାରା ମୋର କୀର୍ତ୍ତି ରହିବ’–ଏହି କଥା ନିଶ୍ଚୟପୂର୍ବକ ସ୍ନାନବିଧି ସମାପ୍ତ କରି ରାମଙ୍କୁ ଜୟା ଓ ବିଜୟା ନାମକ ଦୁଇଗୋଟି ମନ୍ତ୍ର ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ ।

୫୧ଶ ପଦ–ତତ୍ପରେ ରାମ ‘ବିଶାଳ କଟକ’ ବିଶାଳା ନାମକ ନଗରୀର ନିକଟରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇ ଋଷି ଦେଇଥିବା ମନ୍ତ୍ରକୁ (ମନେମନେ) ବିଚାରନ୍ତେ ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍ମରଣ–କରନ୍ତେ; ଅସ୍ତ୍ର, ଶସ୍ତ୍ର ସବୁ ସେଠାରେ ଉପଗତ ହେଲେ । ଏହା ଉତ୍ତାରୁ ରାମ ମୁନିଙ୍କୁ ବିଶାଳା ନଗରୀର କଥା ପଚାରିବାରୁ ସେ ସମସ୍ତ କଥା କହିଲେ ।

୫୨ ଶତ ପଦ–‘‘ସେମାନେ ସେହି ନଗରୀରେ ଏକ ଅହୋରାତ୍ର ରହି, ସକାଳୁ ଅନ୍ୟନ୍ତ୍ର ଗମନ କଲେ । ବୀରବର ଉପେନ୍ଦ୍ର ଏ ଛାନ୍ଦକୁ ବାଉନ ପଦରେ ଅତି ସୁନ୍ଦରଭାବରେ ରଚନା କଲେ-।

ସପ୍ତମ ଛାନ୍ଦ

(ରାଗ–ପଟ୍ଟମହଞ୍ଜରୀ)

୧ମ ପଦ–ବିଡ଼ୋଜା–ଇନ୍ଦ୍ର । ସୁଧାଂଶୁ–ଚନ୍ଦ୍ର । ଗୁରୁ–ବୃହସ୍ପତି ।

୧ମ-୨ୟ ପଦ–ଚନ୍ଦ୍ର ଓ ବୃହସ୍ପତି ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସହ ମିଳିତ ହେଲା ପରି ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଦୁଇ ଭାଇ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ସହ ମିଳି ସିଦ୍ଧବନ ନାମକ ତପୋବନ ଦେଖିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ସେମାନେ ଦେଖିଲେ, ସେହି ତପୋବନରେ ଥିବା ବୃକ୍ଷଗୁଡ଼ିକ ଓ ଋଷିମାନେ ଏକାକାର ଦେଖା ଯାଉଅଛନ୍ତି । ଯେ ହେତୁ ବୃକ୍ଷମାନେ ଋଷିମାନଙ୍କ ପରି ଜଟା ଓ ବକଳରେ ମଣ୍ଡିତ ହୋଇଅଛନ୍ତି ।

୩ୟ ପଦ–ବେଦିସାର–ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବେଦୀ, ଯାଜ୍ଞିକ । ସୁମନା–ପୁଷ୍ପ, ନିର୍ମଳ ମନା । ଫଳଦ–ଫଳଦାତା, କରଦାତା (ବାଞ୍ଛିତ ଫଳ ଦାତା)। ପୂର୍ଣ୍ଣଚୟ–ପତ୍ରସମୂହ । ସ୍ଥିରହୃଦ୍ୟ–ଶାନ୍ତିଚେତା । ବାସ–ରହିବା ସ୍ଥାନ, ବସ୍ତ୍ର ।

୩ୟ ପଦ–ସେହିସବୁ ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କ ମୂଳରେ ବଡ଼ ବଡ଼ ବେଦୀ (ପିଣ୍ଡ) ନିର୍ମିତ ହୋଇଅଛି ଏବଂ ସେମାନେ ସର୍ବଦା ଋଷିମାନଙ୍କୁ ବା ବନବାସୀମାନଙ୍କୁ ଫୁଲ ଓ ଫଳଦାନ କରି ବହୁପତ୍ର ଧାରଣପୂର୍ବକ ଅତି ସ୍ଥିର ଭାବରେ ନିଜ ନିଜ ସ୍ଥାନରେ ରହି ବନର ଶୋଭା ବିସ୍ତାର କରୁଅଛନ୍ତି । ସେହିପରି ଋଷିମାନେ ବେଦର ସାର, ତପଃ, ଯଜ୍ଞ, ଧ୍ୟାନ ଏମାନଙ୍କୁ ମୂଳ କରି ସର୍ବଦା ଆନନ୍ଦ ମନରେ ପ୍ରାର୍ଥନାକାରୀଙ୍କୁ ପ୍ରାର୍ଥିତ ଫଳ (ଇଚ୍ଛାବର) ପ୍ରଦାନ କରି, ମନୋହର ପର୍ଣ୍ଣ କୂଟୀରରେ ସ୍ଥିର ଚିତ୍ତରେ ବାସ କରୁଅଛନ୍ତି । (କୌଣସି କୌଣସି ଅର୍ଥକାରମାନେ ଏହି ପଦର ‘‘ଅତି ସ୍ଥିର ହୃଦ୍ୟ’ ଏହି ସ୍ଥଳରେ ‘‘ସ୍ଥି’’ ସ୍ଥାନରେ ‘ଥି’ ଏହି ଅକ୍ଷରକୁ ରଖି ନିମ୍ନଲିଖିତ ପ୍ରକାରେ ଅର୍ଥ କରନ୍ତି) ଯଥା–ସେହି ବୃକ୍ଷମାନେ ଯେପରି ବେଦୀକୁ ମୂଳରେ ଅର୍ଥାତ୍ ବେଦୀ ଉପରେ ରହି ସବୁବେଳେ ପୁଷ୍ପ ଫଳ ଦାନ କରୁଅଛନ୍ତି ଏବଂ ଅତିଥିର ଆରାମଦାୟକ ‘ବାସ’ ସୁଗନ୍ଧଯୁକ୍ତ ପତ୍ର ସମୂହରେ ମଣ୍ଡିତ ହୋଇଅଛନ୍ତି, ସେହିପରି ଋଷିମାନେ ବେଦୀ ଓ ‘ସାର’ ଯଜ୍ଞ ଏ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ‘ମୂଳ’ ପ୍ରଧାନ ଭାବରେ ଆଶ୍ରୟ କରି (ଯଜ୍ଞ ବେଦୀ ଉପରେ ହୁଏ) ଅଥବା ସର୍ବଦା ସେହି ବୃକ୍ଷ ମୂଳସ୍ଥ ‘ବେଦୀସାର’ ଶ୍ରେଷ୍ଠବେଦୀ ଅର୍ଥାତ୍ ପରିଷ୍କୃତ ପିଣ୍ଡି ଉପରେ ବସି ନିର୍ମଳମନା ଭକ୍ତମାନଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କ ଇପ୍‌ସିତ୍ (ବାଞ୍ଛିତ)ଫଳଦାନ କରୁଅଛନ୍ତି ଏବଂ ‘ଅତିଥିର’ ଅତି ସ୍ଥିର ‘ହୁଦ୍ୟ’ ହୃଦୟରେ ପର୍ଣ୍ଣକୁଟୀର ବାସ କରୁଅଛନ୍ତି ।

୪ର୍ଥ ପଦ–ଜଳାଧାର–ଜଳାଶୟ । କମଳ–ପଦ୍ମ, ମୃଗ । ହିଂସ–ସୂର୍ଯ୍ୟ, ରାଜହଂସ ।

୪ର୍ଥ ପଦ–ସେହି ବନରେ ଥିବା ଲତାମାନଙ୍କ ‘ତଳ’ ମୂଳ ପ୍ରଦେଶ ଅର୍ଥାତ୍ ଜଳପୂର୍ଣ୍ଣ ମନ୍ଦାଗୁଡ଼ିକ ପୁଷ୍ପରିଣୀ ପରି ମନୋହର ହୋଇଅଛି । କାରଣ ପୃଷ୍କରିଣୀରେ ପଦ୍ମ ଥାଏ ଏବଂ ହଂସମାନେ ତହିଁରେ ସନ୍ତରଣ କରି ନିଜ ନିଜର କଷ୍ଟ ଦୂର କରୁଥାନ୍ତି । ସେହିପରି ଏହି ଲତାମାନଙ୍କର ତଳ ପ୍ରଦେଶରେ ମୃଗମାନେ ବିଶ୍ରାମ କରିଅଛନ୍ତି ଏବଂ ସେହି ସ୍ଥାନଟି ଛାୟା ଓ ଜଳଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଥିବାରୁ ସୂର୍ଯ୍ୟ ତାପ ଦୂର କରୁଅଛି।

୫ମ ପଦ–ଘନ ପୁଷ୍ପ–ଜଳ, ପୁଷ୍ପାଚ୍ଛାଦିତ । ଭ୍ରମରେ–ଆବର୍ତ୍ତ (ଡଅଁର)ରେ, ଭ୍ରମରମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ।

୫ମ ପଦ–ଯେପରି ଜଳାଶୟର ଜଳ ତଟପ୍ରଦେଶରେ ବାଜି ଡଅଁର ଜାତ ହେଲେ, ତାହାର ଶୋଭା ସେହି ଜଳାଶୟ କୂଳରେ ବିହାର କରୁଥିବା ଲୋକମାନଙ୍କର ଚିତ୍ତକୁ ହରଣ କରେ, ସେହିପରି ଏହି ତପୋବନ ବୃକ୍ଷ ଓ ଲତାମାନଙ୍କର ଭ୍ରମର ଚୁମ୍ବିତ ସାନ୍ଧ୍ର ପୁଷ୍ପ ରାଶିରେ ବିମଣ୍ଡିତ ହୋଇ ସେହି ବନରେ ବିହାର କରୁଥିବା ଲୋକମାନଙ୍କର ଚିତ୍ତକୁ ହରଣ କରୁଅଛି ।

୬ଷ୍ଠ ପଦ–ଅଦିତି–ଦେବମାତା । ବତ୍ସକ–ପୁତ୍ର, ଗିରିମଲ୍ଲିକା (ବଣମଲ୍ଲୀ) । ଅନୁଭାବ–ତେଜ । ଶିଖା–ବୃକ୍ଷ, ମୟୂର, ଅଗ୍ନି ।

୬ଷ୍ଠ ପଦ–ସେହି ତପୋବନର କୌଣସି ଅଂଶ ଦେବମାତା ଅଦିତିଙ୍କ ପରି ଦେଖାଯାଉଅଛି । କାରଣ ଦେବମାତା ଯେପରି ପୁତ୍ର ଅଗ୍ନିଙ୍କର ତେଜରେ ତେଜସ୍ୱିନୀ (ମନୋହରା) ଦେଖାଯାନ୍ତି, ଏହି ବନ ସେହିପରି ଗିରିମଲ୍ଲିକାର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟରେ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟାନ୍ୱିତ ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ସୁଶୋଭିତ ହୋଇଅଛି, ଅର୍ଥାତ୍ ବଣମଲ୍ଲୀଗୁଡ଼ିକ ବୃକ୍ଷ ଉପରେ ମାଡ଼ି ସଦ୍ୟ ପ୍ରସ୍ଫୁଟିତ କୁସୁମରେ ମଣ୍ଡିତ ହୋଇଥିବାରୁ ବନର କେଉଁ କେଉଁ ଅଂଶ ମନୋହର ଦେଖାଯାଇଅଛି ।

୭ମ ପଦ–ବରୁଣା–ଜଳାଧିପତି ଦେବତା, ବରୁଣ ବୃକ୍ଷ । ଦେବ ବଲ୍ଲଭ–ଇନ୍ଦ୍ର, ପୁନ୍ନାଗ ବୃକ୍ଷ । ସୁମନା–ଦେବତା, ପୃଷ୍ପ ।

୭ମ ପଦ–ଆଉ ମଧ୍ୟ ଦେବମାତା ଯେପରି ବରୁଣ ଓ ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଭିନ୍ନକରି ଦେବତାମାଙ୍କର ଅସୀମ ସନ୍ତୋଷ ବିଧାନ କରିଅଛନ୍ତି, ସେହିପରି ଏହି ବନର କୌଣସି କୌଣସି ଅଂଶର ବରୁଣ ଓ ପୁନ୍ନାଗ ବୃକ୍ଷମାନେ ଜନ୍ମି ବନ ପୁଷ୍ପରେ ମଣ୍ଡିତ ହୋଇଥିବାରୁ ବନସ୍ଥଳୀ ଦର୍ଶକମାନଙ୍କର ସନ୍ତୋଷ ବିଧାନ କରୁଅଛି ।

୮ମ ପଦ–ବିତି–ରାକ୍ଷସ ମାତା । ଦୈତ୍ୟ–ରାକ୍ଷସ, କଣ୍ଟାଗଛ ।

୯ମ ପଦ–ମୁନି ନଗରେ କଶ୍ୟପଙ୍କ ନଗରେ, ଅଗସ୍ତି ବୃକ୍ଷରେ ।

୮ମ ଓ ୯ମ ପଦ–ସେହି ବନର କେଉଁ ପ୍ରଦେଶ ଦୈତ୍ୟମାତା (ଦିତି)ଙ୍କର ଛବି ଧାରଣା କରିଅଛି । କାରଣ ଦୈତ୍ୟମାତା ଯେପରି ଦୈତ୍ୟ (ରାକ୍ଷସ)ମାନଙ୍କୁ ଜନ୍ମ କରିଅଛନ୍ତି, ଏ ସେହିପରି ‘ଦୈତ୍ୟଗଣରୂପ’ ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କ ତୁଲ୍ୟ ଅତି ଭୀଷଣ ‘ଦୈତ୍ୟ’ ମୁରାମାଂସୀ ପ୍ରଭୃତି କଣ୍ଟା ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କୁ ଜନ୍ମ କରିଅଛି ଏବଂ ଦିତି ଯେପରି କଶ୍ୟପ ଋଷିଙ୍କର ପୃଥିବୀରେ ସବୁବେଳେ ଅତି ଅଧିକ ଭାବରେ ପୁତ୍ର ପବନକୁ ଖେଳାଉଥିଲେ । ଅର୍ଥାତ୍ ଦିତି କଶ୍ୟପଙ୍କର ଜ୍ୟେଷ୍ଠା ପତ୍ନୀ, ତାଙ୍କର ପୁତ୍ର ଅସୁରମାନେ କନିଷ୍ଠା ଅଦିତିଙ୍କ ପୁତ୍ର ଦେବତାମାଙ୍କଠାରୁ ଭୟ ପାଇ ପିଲାଦିନୁ ଘର ଛାଡ଼ି ଚାଲି ଯାଉଥିବାରୁ ଦିତି ପୁତ୍ରମାନଙ୍କୁ ଖେଳାଇ ପାରି ନ ଥିଲେ । ପବନ ଦେବତା ହୋଇ ତାଙ୍କଠାରୁ ଜନ୍ମ ହୋଇଥିବାରୁ, ଦେବତାମାଙ୍କୁ ଭୟ ନ କରି ପିଲାଦିନେ ଘରେ ରହିଥିଲେ ଓ ଦିତିଙ୍କଦ୍ୱାରା ଅତି ଆଦରରେ ଲାଳିତ ପାଳିତ ହୋଇଥିଲେ)। ସେହିପରି ପବନ ଏହି ବନର ମନୋହର ଅଗସ୍ତି ବୃକ୍ଷ ସଂକୁଳ କେଉଁ ପ୍ରଦେଶରେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରଦେଶ ଅପେକ୍ଷା ଅତି ଅଧିକ ଭାବରେ ସବୁବେଳେ କ୍ରୀଡ଼ା କରୁଅଛି । (ଅର୍ଥାତ୍ ଅଗସ୍ତି ବୃକ୍ଷଗୁଡ଼ିକ ଅତିଶୟ ଡେଙ୍ଗା ହୋଇଥିବାରୁ ଅତି ଧୀର ପବନରେ ମଧ୍ୟ ଦୋହଲୁ ଅଛନ୍ତି ।

୧୦ମ ପଦ–ରଞ୍ଜନେ–ରକ୍ତଚନ୍ଦନ ବୃକ୍ଷରେ । ରଞ୍ଜନ–ଅନୁରାଗଜନକ ଅର୍ଥାତ୍ ଶୋଭିତ-। ବିନତା–ଗରୁଡ଼ଙ୍କ ମାତା । ଅରୁଣ–ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ସାରଥି, ଈଷିତ୍ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣ । ସୁପର୍ଣ୍ଣ–ଗରୁଡ଼, କୋମଳ ପତ୍ର । ସୁମନ–ଆନନ୍ଦ ମନ, ପୁଷ୍ପ ।

୧୦ମ ପଦ–ସେହି ବନର ଅନ୍ୟ କେଉଁ ପ୍ରଦେଶ ରକ୍ତଚନ୍ଦନ ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଶୋଭିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଗରୁଡ଼ ମାତା ବିନତାଙ୍କ ପରି ଦେଖାଯାଉଛି । କାରଣ ବିନତା ଯେପରି ଅରୁଣ ଓ ଗରୁଡ଼ ଦୁଇ ପୁତ୍ରଙ୍କଦ୍ୱାରା ଶୋଭିତ ହୋଇଥାନ୍ତି, ଏହି ବନର ରକ୍ତଚନ୍ଦନ ବୃକ୍ଷସଂକୁଳ ପ୍ରଦେଶ ମଧ୍ୟ ଈଷତ୍ ରକ୍ତବର୍ଣ୍ଣ କୋମଳ ପୁତ୍ରମାନଙ୍କୁ ଧାରଣା କରିଅଛି ଓ ପୁଷ୍ପ ବିମଣ୍ଡିତ ହୋଇଅଛି ।

୧୧ଶ ପଦ–କଦ୍ରୁ–ନାଗମାତା । ନାଗେଶ୍ୱର–ନାଗଶ୍ରେଷ୍ଠ, ନାଗେଶ୍ୱର ବୃକ୍ଷ ।

୧୧ଶ ପଦ–ସେହିପରି ଅନ୍ୟକେଉଁ ପ୍ରଦେଶ ନାଗମାତାଙ୍କର ଶୋଭାକୁ ଧାରଣା କରିଅଛି-।-କାରଣ ନାଗମାତା ଯେପରି ନାଗଶ୍ରେଷ୍ଠମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଶୋଭିତ ହୋଇଥାନ୍ତି, ସେ ପ୍ରଦେଶ ସେହିପରି ନାଗେଶ୍ୱର ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଶୋଭିତ ହୋଉଅଛି ।

୧୨ଶ ପଦ–ପ୍ରଦେଶ–ଅଂଶ । ବ୍ୟୋମଲାସିକା–ଶୂନ୍ୟନର୍ତ୍ତକୀ, ଭରତିଆ ପକ୍ଷୀ ।

୧୩ଶ ପଦ–ବିରଳ–ନିର୍ମଳ । ଗନ୍ଧର୍ବ–ଗାୟକ, କୋକିଳ । ରାଗ–ଗୀତର ରାଗ, ସ୍ନେହ ।

୧୪ଶ ପଦ–ବସନ୍ତ–ବସନ୍ତ ରାଗ, ହଳଦୀବସନ୍ତ ପକ୍ଷୀ । କେଦାର–ରାଗ ବିଶେଷ । ଆଳବାଳ–ମନ୍ଦ । ସୁ–ମରଦଳ–ଉତ୍ତମ ମର୍ଦ୍ଦଳ, ପୁଷ୍ପ ।

୧୨ଶରୁ୧୪ଶ ପଦ–ବନର କେଉଁ ଅଂଶ ସଙ୍ଗୀତଶାଳା ପରାୟ ହୋଇଅଛି । ସଙ୍ଗୀତଶାଳା ସ୍ୱର୍ଗ ନର୍ତ୍ତକୀର ନୃତ୍ୟରେ ରଞ୍ଜିତ ହେଲା ପରାୟ ଏହା ଭରତିଆ ପକ୍ଷୀର ନୃତ୍ୟରେ ଶୋଭିତ ହୋଇଅଛି । ଗନ୍ଧର୍ବଙ୍କ ପରି ଗାନ କରୁଥିବା ସୁଗାୟକମାନଙ୍କର ସୁନ୍ଦର ରାଗ ଓ ତାଳ ବିଶିଷ୍ଟ ସପ୍ତସ୍ୱର ଗାନରେ ସଙ୍ଗୀତଶାଳା ମୁଖରିତ ହେଲା ପରି (ବନର କେଉଁ ଅଂଶ) କୋକିଳର ଅନୁରାଗ ଜଡ଼ିତ ସପ୍ତସ୍ୱରରେ (ସାତ = ସୂକ୍ଷ୍ମ; ସୂକ୍ଷ୍ମସ୍ୱର ମଧ୍ୟ ହେବ) ମୁଖରିତ ହେଉଅଛି । (ସଙ୍ଗୀତଶାଳାରେ ତାଳ ଲୟ ବିଶିଷ୍ଟ ସଙ୍ଗୀତ ଗାନ ହୁଏ) ବନ ପ୍ରଦେଶରେ ମଧ୍ୟ ତାଳ ଗଛ ବିଶେଷ ଭାବରେ ବିଦ୍ୟାମାନ ଥାଏ । ସଙ୍ଗୀତ ଶାଳରେ ବସନ୍ତ ରାଗ ବାସ କରିଥାଏ, କେଦାର ରାଗ ମଧ୍ୟ ମିଳିତ ହୋଇଥାଏ, ସେଥିରେ ଉତ୍ତମ ମର୍ଦ୍ଦଳମାନ ବାଜୁଥାଏ । ସେହିପରି ବନ ପ୍ରଦେଶରେ ବସନ୍ତପକ୍ଷୀ (ହଳଦୀ ବସନ୍ତ) ଓ ବୃକ୍ଷମୂଳର ମନ୍ଦା ସବୁ ରହିଅଛି, ଆଉ ମଧ୍ୟ ଫୁଲର ପାଖୁଡ଼ା ସବୁ (ସୁମ–ଫୁଲ, ଦଳ–ପାଖୁଡ଼ା) ପବନରେ ବିଚଳିତ ହେଉ ଅଛନ୍ତି ।

୧୫ଶ ପଦ–ସେହି ମନକଥା ବର୍ଣ୍ଣନା କରୁଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ସରିବାର ନୁହେଁ । ସେ ବନରେ ଥିବା ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ମଠରେ ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ବିଶ୍ରାମ କଲେ ।